Welke soorten veroudering en schade kunt u aantreffen in boekencollecties? Wat zijn de oorzaken?

U kunt veroudering en schade aan boeken indelen bij een van deze categorieën of terugleiden tot een combinatie van meerdere oorzaken.

Mechanisch

Mechanische schade, zoals de fameuze ezelsoren en de loskomende rug, wordt veroorzaakt door onzorgvuldig hanteren en/of bewaren en door het inwerken van fysische krachten.

Chemisch

Chemische aftakeling kent meestal zijn oorsprong bij de intrinsieke eigenschappen van de gebruikte materialen of het productieproces. Bekende schadebeelden in boekencollecties zijn bijvoorbeeld:

• de verzuring van houthoudend papier,
• roodrot bij vegetaal gelooid leer,
• inktvraat bij ijzergallusinkt,
• foxing.

Verontreiniging door schadelijke gassen, ongeschikte verpakkingsmaterialen en stof versterken de aftakeling tijdens de bewaring. Ook oude restauraties of verkeerd onderhoud zijn vaak een oorzaak van chemische en mechanische schade of zelfs van informatieverlies. Vaak merkt u dat pas na verloop van tijd. Ook de kennis evolueert: zo is ontdekt dat het invetten van leren boekbanden meer kwaad dan goed doet. Wees ook bedacht op oude sporen van insecticiden en fungiciden: die kunnen nog steeds schadelijk zijn voor de gezondheid.

Biologisch

Niet te verwaarlozen is het risico op biologische aantasting door insecten of schimmels. Er is voor deze beestjes en organismen immers voedsel in overvloed in een boekencollectie: papier, hout, stijfsel ... Dit risico neemt nog toe door vocht, warmte en gebrekkig onderhoud. Zo’n aantasting kan zich sluipend ontwikkelen in een bibliotheekcollectie en kan grote gevolgen hebben, niet het minst op de gezondheid van medewerkers.

Zorg dus voor een geïntegreerde bestrijding. Controleer elk binnenkomend stuk en ook periodiek in depot of archiefruimte. De meest voorkomende insecten in boekencollecties zijn:

• de stofluis - Psocoptera
• de pelsmot - Tinea pellionella
• de kleermot - Tineola bisselliela
• de bruine huismot - Hofmannophila pseudospretella
• de 'houtworm' of kleine klopkever - Anobium punctatum
• de familie van zilvervisjes - Lepismatidae
• de pelskever - Attagenus pellio
• de gewone spekkever - Dermestes lardarius
• de huisboktor - Hylotrupes bajulus
• de gewone tapijtkever - Anthrenus verbasci
• de Duitse kakkerlak - Blatella germanica
• de Amerikaanse of grote kakkerlak - Periplaneta americana

Deze natuurlijke processen worden versneld door een warme temperatuur, een hoge relatieve vochtigheid, de aanwezigheid van licht, uv-straling en vervuiling. Deze schadefactoren verminderen is dus de boodschap.

Calamiteiten

Water en brand zijn uiteraard grote risico’s voor boekencollecties, die u zoveel mogelijk wilt voorkomen.

Preventieve maatregelen, een snelle alarmering, opleiding en duidelijke instructies voor de eerste hulp maken het verschil. Lees meer in het hoofdstuk 'Calamiteitenplan' en verder bij ‘Eerste hulp bij schade aan boeken’.

Welke concrete vormen van schade kunt u tegenkomen?

Lees verder over mogelijke schadebeelden en hun oorzaken onder 'Conditie bepalen en opvolgen' en in de Schadeatlas bibliotheken.

Dit hoofdstuk werd geschreven door Tine Hermans, met medewerking van de Bibliotheek Hasselt-Limburg, Petra Vanhoutte en de vzw Vlaamse Erfgoedbibliotheken.