Boeken bestaan per definitie uit meerdere materialen. Die zijn verbonden tot een complex geheel. Dat maakt ze kwetsbaar. Voor de bewaring en conservatie moet u daarom goed weten met welk materiaal en welke 'gevoeligheden' u te maken heeft.

Drie categorieën

Boeken kunnen ruwweg in drie categorieën worden opgedeeld:

• handschriften of manuscripten, al dan niet verlucht (d.w.z. met miniaturen en versieringen binnenin);
• oude drukken vanaf 1450 tot ca. 1840, ambachtelijk vervaardigd met lompenpapier, waarna de koper er zelf een boekband voor liet maken;
• moderne drukken van na 1840, machinaal vervaardigd papier op basis van houtpulp in een uitgeversband.

Technieken

Boeken werden door de eeuwen heen gemaakt met diverse technieken en kunnen aan de hand hiervan dikwijls worden gedateerd. We geven u een bondig overzicht en verwijzen graag naar gespecialiseerde beschrijvingen. Neem zeker ook een kijkje bij de verklarende tekeningen hieronder.

1. Het eigenlijke boekblok bestaat uit papieren of perkamenten vellen die beschreven, beschilderd en/of bedrukt zijn met een bepaald soort inkt of verfstof. De meest voorkomende soorten zijn galinkten en roetinkt. Vanaf het einde van de 19de eeuw raken synthetische kleurstoffen en inkten in de mode. Miniaturen, prenten en kaarten kunnen aangebracht zijn met tal van pigmenten of kleurstoffen, schildertechnieken of drukprocedés. Ook bladgoud komt voor.
2. De boekband zorgt voor bescherming van het boekblok en bestaat uit de twee platten en de rug. Een kern van hout, en later karton, zorgt voor stevigheid. Daarop werd een bekleding aangebracht uit perkament, papier, leer of textiel. Sommige boekbanden zijn afgewerkt met blind- of goudstempeling, een metalen beslag of sluitwerk. Dat dient om vervorming van de bladen tegen te gaan.
3. In de derde plaats is er de binding tussen het boekblok en de band: naaisel en/of verlijming, dek- en schutbladen. Bij het gebonden boek bestaat dit uit touw of leren riempjes, waaraan de katernen met garen worden vastgenaaid. Later werd het geheel verlijmd, al dan niet verstevigd met behulp van perkamenten of linnen overlijmstroken. Dek- en schutbladen werden genaaid of verlijmd. Zij vormen de verbinding tussen de platten van de band en het boekblok. 

Wat specifieke soorten 'boeken' betreft:

• stripboeken, catalogi en pocketboeken: zijn meestal enkel verlijmd, zonder schutbladen en met een dunne kartonnen band;
• brochures en tijdschriften: vaak geniet, niet altijd voorzien van een band (hoogstens steviger papier).

Materialen

Samengevat bestaan boeken meestal uit een combinatie van:

• perkament en/of leer,
• papier en/of karton,
• hout,
• textiel,
• metaal,
• garen of touw, doorgaans van hennep- of vlasvezels,
• inkt en/of verfstoffen,
• dierlijke lijm op basis van collageen, of stijfsel op basis van zetmeel.

Voor de preventieve conservatie van boeken zal u altijd een compromis moeten zoeken tussen de uiteenlopende gevoeligheden van deze materialen. Opgelet: hun kwaliteit kan erg verschillen per boek. Dat is een bijkomende moeilijkheid waar u rekening mee moet houden.

Daarnaast vindt u in oude boeken soms 'oneigenlijke' zaken terug, zoals gedroogde bloemen of bladeren, notitieblaadjes, bladwijzers, oude krantenknipsels, penpunten … Afhankelijk van uw verzamelbeleid kan u ook deze kleine vondsten als informatiedragers bewaren. Doe dat in een aparte map of doos en maak een verwijzing in de inventaris.

De onderdelen van een boek

Klik op een afbeelding om te vergroten: