Een hoge RV veroorzaakt ook een snelle corrosie van metalen. De laag watermoleculen die altijd aanwezig is op het oppervlak van metalen groeit snel boven 75% RV. Daarbij komt dat zout afkomstig van onze handen bij een RV boven de 75% een zeer corrosieve oplossing vormt.

RV boven of onder een kritieke waarde

• Sommige mineralen vormen boven een bepaalde RV een zoutoplossing door vocht uit de lucht te absorberen. Bijvoorbeeld: natriumchloride vanaf 75% (keukenzout, strooizout voor de winter), calciumchloride vanaf 33% (gebruikt als antivries in banden van agrarische machines), magnesiumchloride vanaf 35% RV (zit in zeewater en zeelucht). Als een van deze zouten op het oppervlak van een metalen object valt, vooral ijzer of staal, veranderen de relatief onschadelijke kristallen in een agressieve zoutoplossing boven de kritieke RV.
• In archeologisch ijzer en brons zal een complexe reeks kritieke RV-waarden, elk te wijten aan een specifiek bestanddeel, de graad van corrosie bepalen. In het algemeen geldt voor metalen: hoe lager de RV, hoe beter. Boven 75% zal het corrosieproces sterk versnellen. Verwijder indien mogelijk alle contaminerende zouten van deze objecten.
• Onstabiel glas 'zweet' wanneer de RV boven ~55% zit, omdat vloeimiddelen in het glas in oplossing overgaan. Aan de andere kant veroorzaken ze 'crizzling' onder ~40% RV, waardoor andere componenten in het glas uitdrogen. Een veilige waarde voor deze objecten ligt dus daartussenin.
• Een klein aantal mineralen, zoals hydraten en pyrieten, hebben een specifieke kritieke RV waarboven of waaronder ze kunnen verkruimelen of ‘wenen’ (Waller 1992).

RV boven 0%

Dit kan een vreemde definitie van verkeerde RV lijken, maar het betreft alle archiefmaterialen die chemisch aftakelen binnen enkele decennia, zoals zuur papier, magnetische banden, acetaat- en nitraatfilms. Ze verzwakken, vergelen, worden bros en in sommige gevallen kleverig. De chemische reactie achter dit verval − hydrolyse door zuren − heeft vocht nodig, dus de aanwezigheid van de minste hoeveelheid waterdamp zet het proces in gang. De vuistregel is dat de graad van aftakeling vermindert met meer dan de helft telkens de RV wordt gehalveerd. Tabel 1 geeft een samenvatting van de geschatte levensduur voor verschillende klassen van objecten bij een verschillende RV.

RV-schommelingen

Dankzij onderzoeken en observaties van schade, of een gebrek aan schade, door conservatoren-restaurateurs weten we hierover veel meer dan twintig jaar geleden. Rekening houdend met al deze informatie geeft Tabel 1 een samenvatting van onze huidige inschatting van de kans op mechanische schade door verschillende gradaties van RV-schommelingen. De doorslaggevende factor is meestal niet het specifieke materiaal waaruit een object bestaat, maar de constructie ervan en of deze constructie spanningen veroorzaakt in sommige onderdelen.

Wat met een veelvoud aan schommelingen? Repetitieve spanningen kunnen materiaalmoeheid veroorzaken, maar dit is meer theorie dan praktijk. Uitgaande van de eenmalige hoeveelheid stress die nodig is om breuk te veroorzaken, berekenden ingenieurs dat materiaalmoeheid optreedt na een miljoen dagelijkse cycli (= 3000 jaar!) van een vierde (voor breekbare materialen zoals glas of keramiek) tot de helft (voor robuuste materialen zoals hout en papier) van deze eenmalige kracht. Objecten kunnen cycli van een achtste van die stress zelfs oneindig verdragen. Bovendien hebben veel objecten een langere responstijd dan een dag en voelen ze de kortere cycli niet eens.

Daarnaast kunt u steunen op de stelling van de 'bewezen fluctuatie'. Elk object waarvan men weet dat het ooit is blootgesteld aan een zeer lage RV, bijvoorbeeld 10%, of een hoge RV, bijvoorbeeld 80%, is niet gevoelig voor verdere mechanische schade door een gebeurtenis van dezelfde grootorde, aangezien elke barst, delaminatie en irreversibele vervorming al heeft plaatsgehad (tenzij geweten is dat het object in de tussentijd behoorlijk is verzwakt door andere oorzaken). Met andere woorden: van elk toekomstig patroon van fluctuaties dat lijkt op het patroon uit het verleden, mag u veronderstellen dat het geen significante schade zal veroorzaken.

Bronnen van verkeerde relatieve vochtigheid

Het lokale klimaat

Nat weer veroorzaakt uiteraard problemen met hoge RV en condens in gebouwen. Het omgekeerde is echter niet waar: een droog klimaat betekent niet dat er een lage RV is, in de meeste klimaatzones ligt de RV op de meeste dagen tussen 40 en 70%. Een zeer lage RV is het gevolg van verwarming tot menselijk comfortniveau bij koude temperaturen, zeker bij vorst. Bij hoge temperaturen kan het in België ook zeer vochtig zijn.

Het gebouw, zijn waterhuishouding en zijn microklimaten

Zie de figuur hieronder:

• Een slechte waterafvoer op het terrein of in de grond rondom het gebouw veroorzaakt vaak vochtproblemen. Een hellend dak en een goed onderhoud van de hemelwaterafvoer kunnen u zekerheid bieden. Pak problemen beter aan de bron aan, dan te moeten vertrouwen op ontvochtiging.
• Vanwege plaatsgebrek worden veel erfgoedcollecties opgeslagen, of zelfs tentoongesteld, in kelders. Maar de ervaring leert ons dat juist daar, en op het gelijkvloers van gebouwen zonder kelder, vaak vochtproblemen zijn.
• Ook zolders vormen een probleem: wanneer ze slecht geventileerd zijn, warmen ze 's zomers sterk op en dat veroorzaakt een lage RV.
• In andere ruimtes zijn de voornaamste problemen te lokaliseren in de buurt van warmtebronnen zoals zoninval door ramen of radiatoren, die een lage RV veroorzaken; of koudebronnen zoals buitenmuren, met een hoge RV tot gevolg.

Kelders: capillair opstijgend vocht of condensatie

Er zijn twee bronnen van vocht in kelders, die een andere aanpak vergen. Om ze te onderscheiden kunt u deze test doen: kies een vierkant van 30 bij 30 cm op de vochtige muur of vloer en wrijf dat droog. Dek de plek af met vershoudfolie die u aan de randen bevestigt met plakband of gewichtjes. Monitor de folie enkele dagen totdat u mist of druppels ziet verschijnen. Als de druppels onder de folie zitten, dan gaat het om opstijgend vocht en moet u de externe vochtbron lokaliseren en aanpakken. Zitten de druppels bovenop de folie, dan gaat het om warme vochtige lucht die de kelder binnendringt en condenseert op het koude oppervlak.

Microklimaten in meubilair

Rekken of kasten geplaatst tegen een buitenmuur krijgen bij koud weer te maken met een hoge RV. Voorwerpen die zelf goede buffers zijn, zoals opgerold textiel en kostuums, lijden het meest. Meubels maken het probleem van een hoge RV nabij een koud vloeroppervlak nog erger, omdat koude lucht daalt. Kasten geplaatst tegen of tegenover zuidelijk georiënteerde ramen beschermen voorwerpen tegen rechtstreeks zonlicht, maar binnenin warmt het op en daalt de RV.

Is de vloer van beton op volle grond of van hout boven een onverharde kruipruimte, dan kan die een bron zijn van capillair opstijgend vocht. Plastic afdekzeilen zullen het vocht insluiten en het probleem verergeren. Controleer de vloer op opstijgend vocht zoals hierboven aangegeven.

Microklimaten in een verpakking

Een vochtbestendige verpakking is goed voor bijna alle collecties in bijna alle situaties, niet alleen als barrière tegen waterdamp en schommelingen, maar ook tegen verontreinigingen, insecten en vele fysische krachten.

Toch kan de verpakking soms een probleem gaan vormen of het probleem vergroten. Het gaat om drie situaties:

• Voorwerpen zijn (ongemerkt) verpakt toen ze nog vochtig waren, bijvoorbeeld op een dag dat de RV ongebruikelijk hoog was of na een reiniging. Deze voorwerpen zullen veel langer vochtig blijven dan wanneer ze niet waren verpakt.
• De temperatuur rondom de verpakking is ongelijkmatig, waardoor een hoge RV of zelfs condensatie ontstaat aan de koudste kant. Bijvoorbeeld door contact met de koude wand van een kamer, vrachtwagen of vliegtuig, door zonnestralen op een deel van de verpakking of door een vriesbehandeling. 
• In zones waarin zeer vochtige condities afwisselen met droge condities, zal de verpakking de dagelijkse fluctuaties blokkeren en de seizoensgebonden fluctuaties verminderen. De RV in de verpakking verandert langzaam mee met de gemiddelde RV in de ruimte. Of de binnenkant in de veilige zone blijft, hangt van veel factoren af: de exacte gevoeligheid van het materiaal, de dichtheid van de zak, de buffercapaciteit van het object en de verhouding tussen vochtige en droge periodes. Voorspellen is onpraktisch en onbetrouwbaar: houd de vochtige periodes onder controle of monitor de inhoud van de verpakking.

Samengevat: bij twijfel of vermoedens van microklimaten die een risico inhouden, ongeacht de oorzaak en de mogelijke oplossingen, moet u eerst de RV in de ruimte, de meubels of de verpakking gaan meten.

De risico's door verkeerde relatieve vochtigheid beheersen

Identificeer risicovolle en gewenste RV-waarden

In tegenstelling tot andere schadefactoren die we snel herkennen en helemaal willen uitschakelen, moet u identificeren wat voor uw collectie een verkeerde RV is, voordat we het kunnen hebben over controle. Tabel 1 en bovenstaande informatie over schade door verkeerde RV zetten u op weg.

Wanneer het tijd is om te praten over klimaatbeheersing, hebben de ontwerpers van allerlei passieve en actieve controlesystemen van u de 'veilige' of gewenste RV-waarden nodig. Tabel 2 (naar ASHRAE 2019) geeft voorbeelden van setpoints en toegelaten schommelingen voor erfgoedcollecties per type gebouw en ruimte. Noteer dat een correcte RV voor een gemengde collectie niet alle vormen van verkeerde RV vermindert, maar een compromis is tussen verschillende noden. De resterende risico's staan in de meest rechtse kolom.

Op lange termijn, zeker voor kleine erfgoedinstellingen, volgt u best de principes van risicomanagement: wees u bewust van de meest schadelijke vormen van verkeerde RV voor uw collecties en focus uw inspanningen op de controle daarvan.

Voorkomen, blokkeren, detecteren en reageren

We bespreken de mogelijke maatregelen om een verkeerde RV te voorkomen, te blokkeren, te detecteren en te controleren in detail in het hoofdstuk 'Binnenklimaat'.

De pagina 'Hoe creëert u een gunstig microklimaat?' behandelt het gebruik van silicagel als passieve controlemaatregel.

Remediëren

Veel gevolgen van een verkeerde RV kunt u niet behandelen: de meeste schade door schimmels blijft en gecorrodeerde metalen verliezen hun bovenlaag. Archiefopnames moet u overzetten voor ze niet meer leesbaar zijn. Breuken in meubelen, schilderijen, enz, kunnen wél worden geconserveerd, maar de herstellingen blijft u zien.

Strategieën voor verschillende niveaus van preventieve conservatie

Basiscontrole: geen installaties en geen energieverbruik!

• Houd muren, daken, ramen en deuren in goede staat en met een goede dampbarrière. Bestudeer voor een nieuw gebouw lage-energiemodellen met een hoge thermische massa, isolatie en luchtdichtheid − zoals toegepast in recente museum- en archiefgebouwen.
• Identificeer en elimineer de vochtbronnen.
• Verpak objecten die gevoelig zijn voor een verkeerde RV. Transparant polyethyleen of polyester is het betrouwbaarst, zoals ziplockzakken voor voeding.
• Gebruik eenvoudige vitrines voor de gevoeligste en meest waardevolle objecten in een tentoonstelling.
• Lijst schilderijen in met een rugpaneel.

Maatregelen zoals deze moeten niet worden vergeten als u overstapt naar een hoger niveau van controle, dat dynamischer is, maar ook meer ingrijpend en dus gevoeliger voor defecten en ongelukken. Deze basismaatregelen houden stand bij stroomonderbrekingen, personeelswissels en besparingen.

Optimale controle: verschillende collecties, verschillende situaties, verschillende beheersmaatregelen

Volg de basistips hierboven en integreer het volgende waar nodig:

• Hebt u een gemengde collectie die gedurende meerdere decennia in een oud gebouw verbleef zonder merkbare verandering in de laatste 10 jaar? 'Verbeter' de beheersing dan niet (bv. nieuwe componenten toevoegen of hun werking veranderen, zoals meer verwarmen in de winter) zonder zorgvuldig na te gaan wat de huidige verkeerde RV is en of die daadwerkelijk meer schade toebrengt dan de eventuele 'verbeteringen'. Begin met u te verzekeren van de betrouwbaarheid en het langetermijnonderhoud van alle huidige bouwelementen en beheerssystemen.
• Verwarm hygrostatisch als het kan.
• Gebruik voor kleine aantallen gevoelige en/of waardevolle objecten passieve microklimaten, zoals luchtdichte vitrines en kasten, met silicagel als buffer indien nodig.
• Als u klimaatbeheersing voor uw hele gebouw overweegt, erken dan de limieten van de bouwschil, zeker als het gebouw historische waarde heeft. Onderzoek de noden van de collectie en selecteer en implementeer een geschikte bandbreedte volgens ASHRAE (zie Tabel 2).
• Wanneer u reizende tentoonstellingen wilt hosten, houd er dan rekening mee dat grote bruikleengevende instellingen ASHRAE type A of soms AA eisen. Onderzoek een box-in-boxoplossing of een dynamische buffering.

Deze pagina is een vertaling van de tekst Agent of Deterioration: Incorrect Relative Humidity (versie 2021-02-05), geschreven door onderzoeker Stefan Michalski en gepubliceerd door het Canadian Conservation Institute.