Gekleurde marmers

De knollen hebben verschillende kleuren of tinten, maar de hoofdkleur van het marmer is rood of roze. De aders en knollen zijn ontstaan omdat er tijdens de vorming van de steen aardverschuivingen plaatsvonden. Daardoor brak het gesteente en liep er in de breuken of holtes vloeibaar materiaal naar binnen. Nadat de aarde weer rustig werd, werden zij op hun nieuwe plek samengekit. Bij de marmers met de knollen gebeurde dit samenkitten meestal door klei. Die is nooit volledig versteend en vormt zwakke plekken in de steen. Als zo'n knol of knolletje dicht bij het oppervlak zit en de botsing vindt in die buurt plaats, dan breekt de knol meestal los uit de steen.

Blauwe hardsteen en graniet
Bij blauwe hardsteen en graniet ontstaat er meestal enkel een kras. Dit soort schade zien we vaak bij de meer uitstekende delen van een object, zoals een neus of een krul op het hoofd. Maar als de botsing heviger is, breekt er meestal een stuk af. Bij botsingen tegen een rand of uitstekend onderdeel gebeurt dit al sneller dan een botsing midden op een oppervlak.

Fysische aftakeling

Wrijving over het oppervlak met de handen, met doeken of borstels kan voor materiaalverlies zorgen. Bij het verpakken is het daarom belangrijk altijd met zachte materialen te werken. Tyvek® of Japans papier dienen als eerste laag voor het object verder wordt verpakt. 

Aanraking
Als mensen een object kunnen aanraken doen ze dat ook vaak. Deze aanrakingen kunnen tot schade leiden.

Tips & Tricks

• In een depot zal schade door aanrakingen eerder het gevolg zijn van het per ongeluk stoten of aanraken. Dit voorkomt u door ervoor te zorgen dat objecten altijd ver genoeg op het rek staan, zodat er geen delen uitsteken.
• Als een object niet op het rek staat, kunt u er roodwit gestreept signalisatielint rond bevestigen. Als het is ingepakt, plakt u roodwit lint bovenop de verpakking op de uitstekende delen.

Verzanding en afschilfering

• Verzanding en afschilfering van steen zijn het gevolg van de schadefactoren water, een verkeerde temperatuur (temperatuurschommelingen veroorzaken schommelingen in de relatieve vochtigheid), een verkeerde relatieve vochtigheid of een combinatie van deze factoren.
• Verzanding en afschilfering gebeuren met objecten die buiten staan. In een museale omgeving of depot zal verzanding niet snel voorkomen, tenzij de klimaatomstandigheden in het depot niet goed zijn. Ook in kerken waar het moeilijk is om het klimaat stabiel te houden, treedt deze schade vaak op.

Zoutschade

• Zoutschade ontstaat meestal onder invloed van vocht.
• Hoe zorgen oplosbare zouten voor schade bij poreuze steensoorten? Zouten lossen op en kristalliseren afhankelijk van de temperatuur en de relatieve vochtigheid. Als deze twee omgevingsfactoren constant blijven, kunnen de zouten weinig schade aanrichten. Als ze echter sterk stijgen en dalen zullen de zouten oplossen, weer kristalliseren, weer oplossen, weer kristalliseren enzovoort. Dit proces kan verzanding, zoutuitbloei en als gevolg daarvan mogelijk ook afschilfering van steen veroorzaken.
• Zoutschade kan verzanding veroorzaken of het afschilferen van de steen. Dit hangt af van de structuur.

Proces van zoutschade:

1. Zouten kristalliseren in de steen en duwen de wanden van de poriën waarin zij zich bevinden kapot. De porie wordt groter.
2. In deze vergrote porie past een groter volume vloeibaar zout. Als dit grotere volume vloeibaar zout kristalliseert wordt ook een groter kristal gevormd en worden meer omliggende poriën kapotgeduwd.
3. Dit proces kan leiden tot de hierboven beschreven verzanding of afschilfering.
4. Soms zien we de zouten aan het oppervlak uitbloeien. Afhankelijk van het type zout kan dat eruitzien als een suikerspinachtig dons of een harde korst, zoals een beginnende stalactiet.

Dieven en vandalen

Zie de aanwijzingen onder Beveiliging tegen dieven en vandalen. We voegen hier één extra opmerking aan toe over objecten die geëxposeerd worden. 

Brand

Water (voor stenen binnen)

Afhankelijk van het type materiaal is nat worden in mindere of meerdere mate schadelijk voor de steen. Zoals beschreven onder 'Materialen en technieken' zijn albast en gips zeer watergevoelig en mogen zij absoluut niet nat worden.

Andere steensoorten kunnen door water de volgende verschijnselen vertonen:

• de waslaag kan mat of wit uitslaan;
• het vuil op de steen of in het water kan in de poriën van de steen dringen en kringen veroorzaken;
• het bindmiddel van de steen kan oplossen bij langdurige of herhaaldelijke blootstelling aan water;
• stenen in een interieur kunnen last hebben van opstijgend vocht;
• elk contact met water kan ervoor zorgen dat zouten in de steen zich verplaatsen en uitkristalliseren in de steen of aan het oppervlak, met gevaar voor zoutuitbloei en afschilfering;
• elk contact met water kan leiden tot schimmels en algenvorming.

Schimmel en ongedierte

Tips & tricks
Zoals bij alle andere materiaalsoorten is het het beste dat de steen in een droge omgeving bewaard wordt, zonder insecten en ongedierte.

Licht en straling

Tips & tricks
Het beste is dat stenen objecten zo min mogelijk aan rechtstreeks zonlicht worden blootgesteld.

Verkeerde temperatuur

Meer hierover leest u in de schadefactor 'Verkeerde temperatuur'.

• Fysische schade wordt ook veroorzaakt of versneld door een te hoge of te lage temperatuur. Zorg voor een temperatuur van gemiddeld 16-20°C.
• Albast in het bijzonder is gevoelig voor een temperatuur van 45°C en meer. Deze temperaturen gelden natuurlijk niet voor een depot of museum, maar toch is het aan te raden albasten objecten niet in de nabijheid van een warmtebron te bewaren. Zet ze zeker niet in rechtstreeks zonlicht.
• Steen heeft een kleine uitzettingscoëfficiënt. Plotselinge schommelingen in temperatuur kunnen voor microbarstjes zorgen.

Verkeerde relatieve vochtigheid

• Steen is een vrij stabiel materiaal met een gemiddelde behoefte aan minimale en maximale waarden. Waarden tussen de 40 en 50% relatieve vochtigheid zijn goed, maar zelfs 60% is nog in orde.
• Zoals bij de meeste andere materialen is het vooral van belang dat de omgevingsfactoren stabiel zijn, niet te veel schommelen en vooral niet plotseling sterk stijgen of dalen. Langzame veranderingen in T en RV zijn niet problematisch. Dat heeft dan vooral betrekking op de eventuele aanwezigheid van zouten en roestende pinnen niet en zozeer op de steen zelf.

Verontreiniging

Oude herstellingen

Bij historische verlijmingen werden vaak houten, benen (bot) of ijzeren pinnen gebruikt om het te verlijmen stuk op zijn plaats te houden:

• benen pinnen zijn stabiel en veroorzaken geen problemen;
• houten pinnen kunnen onder invloed van vocht wat uitzetten, waardoor een verlijming kan loskomen;
• ijzeren pinnen kunnen onder invloed van vocht sterk corroderen en tot vele malen hun eigen volume innemen. Dat kan leiden tot scheuren, breuken en volledige verliezen.

Tips & tricks

• Om oude restauraties te verwijderen en afgebroken stukken te verlijmen, contacteert u altijd een restaurator. De oude lijm moet verwijderd worden zonder dat het breukvlak daarbij beschadigd wordt. De lijm mag bij het verwijderen niet oplossen, want dan dringt hij in de poriën van de steen. De methode en materialen om een stuk opnieuw te verlijmen zijn afhankelijk van de steensoort, de kleur, de grootte van het object en van het fragment. Een nieuwe verlijming wordt altijd zo uitgevoerd dat ze reversibel is. Om dit te bereiken is het belangrijk zeer specifieke stappen te volgen.
• Als een stuk heel los zit, verwijdert u het het best voorzichtig. Neem eerst foto's en haal het eraf. Bewaar alle fragmenten zorgvuldig, ook de hele kleine. Pak ze afzonderlijk in in Japans papier en stop ze samen in een doosje of zakje. Label het doosje duidelijk met objectnummer en naam.
• Als u het fragment niet gemakkelijk kunt verwijderen, laat het dan zitten en wikkel er Japans papier rond met daarover papiertape. Plak de tape niet op de steen zelf maar alleen op het papier.

Dit hoofdstuk werd geschreven door Linda Temmink voor Depotwijzer.be.