Eerste hulp bij schade aan boeken en boekbanden
De instructies voor collectiehulpverlening (CHV) die hier volgen, gebruikt u nadat u schade hebt vastgesteld en het gevaar is geweken. Ga steeds voorzichtig te werk, raadpleeg uw calamiteitenplan en roep tijdig de hulp in van een boekrestaurator of beredderingsbedrijf. Het is warm aanbevolen om deze scenario's op voorhand goed in te oefenen.
Losse delen of gescheurde rug
Als vellen/katernen, de boekband of de rug loskomen, maakt u een verpakking op maat die de delen bijeenhoudt. U bewaart het boek liggend, in afwachting van een eventuele restauratie. Gebruik dik zuurvrij papier en keperlint. Zorg dat de verpakking geen druk uitoefent. Als een harde kaft gescheurd is en loskomt van het boekblok, kan het volstaan om de delen vast te binden met katoenlint.
Kleinere losse fragmenten bewaart u in een zuurvrije enveloppe met het inventarisnummer erop. Geef in de inventaris duidelijk aan over hoeveel fragmenten het gaat en bewaar ze naast elkaar. Gebruik geen kleefmiddelen.
Insectenaantasting
- Determineer welk insect de oorzaak is.
- Ga na of de aantasting nog actief is, en of er recente sporen van insecten zijn. Als u zeker bent van niet, ga dan naar stap 6. Controleer tegelijk ook op schimmel.
- Verlaag de relatieve vochtigheid.
- Kies de meest geschikte bestrijdingsmethode.
- Behandel of laat behandelen.
- Verwijder mechanisch alle sporen van boormeel en resten van dode insecten.
- Noteer de schade en eventuele behandeling in de inventaris, documenteer met foto's. Dit is belangrijk om in de toekomst de juiste conclusies te trekken.
- Monitor de relatieve vochtigheid en de aanwezigheid van insecten om te voorkomen dat het probleem terugkeert.
![Boeken klaar om in te vriezen, doorschoten met 'freezer paper' [papier met een wasachtig of plastic laagje]. Foto: Smithsonian Institution Archives, CC BY-NC 2.0](/sites/default/files/styles/slider/public/fotogalerij/2020-08/7088165789_0dde61ab89_k.jpg?itok=MJEPnpK7 "Boeken klaar om in te vriezen, doorschoten met 'freezer paper' [papier met een wasachtig of plastic laagje]. Foto: Smithsonian Institution Archives, CC BY-NC 2.0")
Algemene instructies bij een calamiteit
- Bescherm uzelf tegen mogelijke gezondheidsrisico’s met nitril handschoenen, mondmasker met (FF)P3-filter, stofjas en veiligheidsbril.
- In een noodsituatie kunt u moeilijker nadenken. Op voorhand 5 à 10 minuten de situatie bestuderen en met elkaar overleggen bespaart u later veel tijd. De perfecte keuze bestaat niet: bekijk de mogelijkheden, weeg voor- en nadelen tegen elkaar af en hak de knoop door, zodat u geen tijd verliest.
- De eerste noodzakelijke handeling bij CHV is steeds: het zoeken en wegnemen van de oorzaak.
- Registreer en documenteer de schade en ook alle verplaatsingen met het oog op verzekeringen, de opvolging en het toekomstige risicobeheer.
- Kijk alle stukken na en scheid de zwaar aangetaste, de licht aangetaste en de niet-aangetaste stukken (triage).
- Roep tijdig de expertise en hulp in van een boek- en papierrestaurator of van een beredderingsbedrijf voor erfgoed.
Voeg situatiegebonden informatie toe aan deze instructies, zoals de contactgegevens van restauratoren, de opslagplaats van de benodigdheden of calamiteitenkit en specifieke eisen voor de collectie en/of waardevolle stukken. Zie het hoofdstuk 'Calamiteitenplan'.
Schimmel
- Isoleer de aangetaste van de niet-aangetaste exemplaren door ze over te brengen naar de quarantaineruimte.
- Ga na of het echt een schimmel is m.b.v. een ARA-kit, plakbandmonster en/of rodac-plaatjes. De laatste twee moeten met kennis van zaken worden geanalyseerd onder een microscoop. U kunt ook een luchtkiemgetalmeting overwegen. Een combinatie van tests levert het beste resultaat op.
- Verlaag de relatieve vochtigheid en eventueel de temperatuur. Zorg voor extra ventilatie, maar richt geen luchtstroom rechtstreeks op de objecten.
- Kies desgewenst een extra bestrijdingsmethode: aanstippen met ethanol of gammastraling.
- Verwijder, ook na de vorige stap, schimmelsporen altijd op manuele wijze met een museumstofzuiger. Bescherm uzelf, want zelfs na bestraling kunnen schimmels nog allergische reacties veroorzaken. Voor de techniek, zie de pagina 'Boeken reinigen' en het bijhorende filmpje.
- Ontsmet tussendoor regelmatig uw werktafel en -materiaal met een oplossing van 70% ethanol in water.
- Ontsmet de depot- en werkruimte (bv. Sumabac, Aseptix Sterimax of Incidin Oxy spray).
- Monitor de relatieve vochtigheid om te voorkomen dat het probleem terugkeert.
U kunt de behandeling van een ernstige schimmel- of insectenaantasting ook volledig aan een expert overlaten.
Brandschade
Roet kan schadelijke chemicaliën bevatten en dringt bovendien bij iedere aanraking dieper in het materiaal door. Door de hitte kunnen boeken ook verzwakt en verkleurd zijn. Laat de voorwerpen daarom zo veel mogelijk ter plaatse en roep de hulp in van een restaurator of een beredderingsbedrijf.
Als verplaatsen echt nodig is en het materiaal is droog:
- Blaas dan eerst losse roetdeeltjes weg met een luchtpompje (van uzelf en van het voorwerp wegblazen) of museumstofzuiger. Werk van boven naar beneden en houd de boeken altijd gesloten.
- Hanteer de boeken voorzichtig en leg ze op een stevige drager (bv. dienblad, polypropyleen- of polycarbonaatplaat). Neem vervolgens enkel de drager vast.
- Dep het oppervlak eventueel met een roetspons, maar alleen als u daarmee vertrouwd bent.
Waterschade
- Overweeg verplaatsing naar een droge ruimte. Zo niet, zorg voor ontvochtiging en/of voldoende ventilatie om schimmelgroei te voorkomen.
- Haal indien nodig één of twee boeken per legger weg, om immobiliteit door de zwelling te voorkomen.
- Vochtige boeken die nog stevig zijn zet u rechtop, halfopen in een hoek van 90°C, en laat u geleidelijk aan de lucht drogen. Laat losse banden apart drogen. Leg het boekblok neer, dek af met absorberend materiaal en een gewicht.
- Natte boeken legt u neer en schiet u voor 20% door met vloeipapier, keukenpapier of papieren handdoekjes. Ondersteun het opengeslagen plat. Trek klevende pagina’s niet uit elkaar. Gebruik aanvullend siliconenpapier (bakpapier) om verder verkleven en migratie van kleurstoffen te voorkomen. Spreid losse bladen zoveel mogelijk op een droog oppervlak uit. Vervang het absorberend materiaal regelmatig.
- Droog langzaam met natuurlijke ventilatie, om vervorming te voorkomen, en schakel de verwarming uit om te snel drogen te voorkomen. Plaats een ventilator, maar richt hem niet op de boeken.
Een grote hoeveelheid natte boeken krijgt niet snel genoeg droog om schimmel te voorkomen. In dat geval:
- Doorschieten met plastic vellen om het doordrukken van inkt te voorkomen.
- Steek de boeken in open plastic zakken en vervolgens in stevige kratten. Geef de boeken enige ruimte, want ze kunnen nog zwellen.
- Ze moeten binnen de 48 uur worden ingevroren om een schimmelexplosie te voorkomen. Haal vooraf zoveel mogelijk lucht uit de plastic zakken en sluit ze met tape. Zet de bakken vervolgens in een vrieskamer of eventueel in een huishoudelijke diepvriezer op -20°C. Lees meer op de pagina 'Invriezen'.
- Wanneer de boeken terug naar het depot kunnen, moet een firma de boeken vriesdrogen én moeten de dode schimmelsporen manueel verwijderd worden.
Natte én vuile boeken
Als u te maken hebt met natte, vuile boeken door de combinatie van bluswater en roet, door modder of door vuil leidingwater:
- Houd de boeken één voor één gesloten onder een zachte straal zuiver water of dompel ze achtereenvolgens in een vloeiende beweging onder in drie waterbaden (van vuil naar proper). Het is zeer belangrijk dat u de boeken goed gesloten houdt.
- Wrijf heel zacht met een spons of doek het vuil weg.
- Laat vervolgens drogen volgens de methode hierboven of vries in.
Voor de CHV-training: zie hieronder een aantal filmpjes over het redden van boeken en archiefmateriaal bij waterschade van Preservation Australia.
Dit hoofdstuk werd geschreven door Tine Hermans, met medewerking van de Bibliotheek Hasselt-Limburg, Petra Vanhoutte en de vzw Vlaamse Erfgoedbibliotheken.
