Waarom hebben we eigenlijk (stand)beelden nodig? Wie heeft er profijt van? Wie zijn ze tot last? En wie bepaalt welke beelden waar komen te staan? Allemaal vragen die Ton Quik zich stelt in zijn nieuwe boek Meer dan een beeld. In het boek behandelt Quik beelden uit vier eeuwen en vier continenten. En bekijkt hij bovendien hoe de tijdsgeest mee bepalend was voor oordelen over vrijheid van meningsuiting, de plaats voor kunst en democratische gelijkheid. 

Enkele opvallende passages in het boek:

Meer dan een beeld 

"Een beeld staat nooit op zichzelf": een eerste binnenkopper. Een beeld geeft immers blijk van de maatschappelijke opvattingen ten tijde van de oprichting ervan. Die opvattingen stroken heel vaak niet meer met de huidige opinie. De beelden vormen zo een monumentaal contrast tussen de verschillen in tijdsgeest. Maatschappelijke ontwikkelingen hebben de boodschap achterhaald. Bovendien plooien kunstenaars zich niet langer naar de opdrachtgever. Na WOII bijvoorbeeld krijgt kunst in de publieke ruimte een meer vrije artistieke en sociaal-emotionele beleving. 

Conflict in de publieke ruimte 

In de publieke ruimte botsen meningen: verschillende stemmen, vaak eerder ondergerepresenteerd, eisen ook ruimte op. Beelden roepen immers vaak verschillende betekenissen op. Moeten ze dan behouden blijven, verwijderd of aangepast worden? Hoe verhoudt de plicht tot zorg voor de beelden zich tot maatschappelijke spanningen? En wat met de esthetische waarde? Verschillende invalshoeken lijken tegen elkaar in te gaan. En overheden zijn dan ook aarzelend op zoek naar mogelijke oplossingen. 

Omstreden beelden verwijderen als politieke propaganda? 

De auteur maakt duidelijk dat beelden ook in het verleden al werden verwijderd. De polemiek van vandaag is dus eigenlijk niet nieuw. Een voorbeeld is de zuil ter ere van Napoleon op de Place Vendôme in Parijs, omvergeworpen door de Commune (het revolutionaire bestuur van Parijs) op 16 mei 1871. Verschillende media sprongen erop. Behoudsgezinden meenden dat de vernieling "een gewelddaad was tegen de waarheid van de geschiedenis en een schending van de belangen van de kunst" (Bron: Le Monde illustré). Aan de andere zijde lieten mensen zich fotograferen bij de neergelegde kolom. Of dit via de fotografie ook werd geframed, loont de moeite om verder te onderzoeken.

Of wat gedacht het Franse Metz, waar in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog een reeks Germaanse figuren van hun sokkel werden gehaald. Ook in Moskou waren beelden de inzet van een politiek schaakspel. Het beeld van tsaar Aleksander III werd er in 1918 ontmanteld. Visueel kunstenaar, onderzoeker en schrijver Florian Göttke onderzocht aan de hand van zulke voorbeelden of het vernielen van beelden ook een ideologisch wapen was. Ook al werden gewone mensen in beeld gebracht, toch is het betwijfelbaar of de foto’s werkelijk een waarheidsgetrouw beeld weergeven.  

Het museum als discussiezone? 

Wat met het museum als bewaarplaats voor beelden? Hangt er een waardebepaling aan vast wanneer beelden daar worden ondergebracht? Voor het kalifaat van Islamitische Staat was de aanwezigheid van de oudheden in het museum van Mosul zeker een halshaak in 2015. Tal van beelden en objecten werden er verwoest vanuit de argumentatie dat ze niet te zien waren ten tijde van de profeet. Ook de vijandigheid ten opzichte van Amerika speelde een rol, getuige daarvan  uitroepen als "Vernietig de beelden van Amerika en zijn clan".

Musea raken als verzamelplaatsen voor cultuur dus ook een gevoelige plek. In 2017 kwam een beeld van de geconfedereerde Jefferson Davis terecht in een museum in het Texaanse Austin. Veel bezoekers waren verbolgen over de opstelling (rechtsopstaand en daardoor neerkijkend over de bezoekers) en het gebrek aan contextualisatie en aandacht voor racisme en discrimatie. Ze meenden dat het museum onbewust een museale waarde toekende aan het beeld. Inmiddels werd aan de slag gegaan met deze commentaren. Kritische stemmen in verband met het verplaatsen naar een museum vragen zich af in welke context en visie een beeld moet meedraaien. Zij vinden dat de verplaatsing een te opportunistische manier is om de geschiedenis te verbergen. Tegelijk is het wel nodig om omstreden artefacten en beelden te behouden en te tonen om de geschiedenis open te houden. En dat betekent dat het mag schuren in het museum. 

In het Nederlandse Hoorn werkte het Westfries Museum via verschillende activiteiten een rechtszaak uit over het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen. De figuur werd via diverse perspectieven belicht, en bezoekers aan de tijdelijke expo werden uitgenodigd zelf een oordeel te vellen. 

Een evenwichtsoefening voor lokale overheden 

Omgaan met publiekelijk aangevallen beelden is een evenwichtsoefening voor lokale overheden. Keuzes voor strategieën worden zo bemoeilijkt door tegenstellingen tussen handhavingsprocedures / wetgeving en de druk van de publieke opinie. Hoe verhouden morele duiding en artistieke waardering zich ten opzichte van mekaar? Hoe kan een bestuur reageren? Is er voldoende slagkracht om in actie te komen? En wanneer? Wacht men af tot er iets gebeurt of gaat men proactief aan de slag met de inwoners? En heeft men dan ook oog voor de waarden die achter protesten zitten? Is het puur vandalisme, of schuilt er idealisme achter? De oplossingen zijn vaak complexer dan een eenvoudig blijven of verwijderen. 

Een pluriforme aanpak 

Met het loslaten van de stelling dat conserveren de juiste weg is voor de toekomst van beelden, ontstond ruimte voor andere mogelijkheden: behouden, verwijderen of aanpassen, zo legt de auteur uit. Wanneer verwijderen of blijven als extreme opties niet wenselijk zijn, zijn andere oplossingen nodig. Een beeld weghalen uit zijn oorspronkelijke setting, vindt de auteur struisvogelpolitiek. Want het brengt andere problemen mee. De maatschappelijke debatten leven nog, een beeld was vaak locatiespecifiek, en waarheen dan met het beeld? 

Een aanpassing door een tekstbordje is vaak een onderdanige kanttekening, want valt amper op. Andere perspectieven kunnen ook door artistieke ingrepen getoond worden. De auteur pleit voor het transformeren van de beeldenproblematiek door bijvoorbeeld artistieke installaties die de beeldproductie kritisch belichten. Bovendien pleit hij ook voor het creëren van nieuwe participatieve platforms die staan voor een hedendaagse pluriformiteit.  

Ton Quik. Meer dan een beeld. Gestoorde verhoudingen. 2023. Uitgeverij Ijzer Utrecht, ISBN 978-90-8684-277-3