Waar staan we vandaag met herkomstonderzoek over cultuurgoederen uit koloniale context? Dat was de vraag die op 27 mei 2024 voorlag tijdens de studiedag van het MAS en FARO in Antwerpen.

Aanleiding voor de bijeenkomst was het tweejarige herkomstonderzoeksproject over de Congolese collectie van het MAS. Het museum bewaart cultureel en historisch gevoelig Congolees erfgoed dat in een koloniale context eigendom werd van de Stad Antwerpen. Met steun van de Vlaamse overheid werd deze collectie onder de loep genomen.  

Tijdens de studiedag behandelden we verschillende vragen:

• Waar schuilt de meerwaarde van samenwerking met Congolese partners?
• Hoe kan een sterke relatie tussen een museum en de herkomstgemeenschappen verbonden aan de collectie een onderzoeksproject verrijken?
• Welke rol kan digitale restitutie spelen bij het uitbouwen van relaties met herkomstlanden, en bij het aanvullen van collectiebeschrijvingen?

Voor het huidige onderzoeksproject werden verschillende sporen behandeld, zoals archiefonderzoek in België en veldonderzoek in Congo. Daarnaast worden de resultaten ontsloten in samenwerking met artistieke partners, zoals het kunstencentrum WAZA (Lubumbashi). De uitkomsten van het onderzoek worden bovendien toegelicht in het gratis toegankelijke Kijkdepot. 

Op 12 september organiseren FARO, Scivil, Histories en het AfricaMuseum een netwerkdag voor burgerwetenschap en erfgoed. Een breed programma aan sessies duidt de kansen en voordelen van participatief onderzoek voor de erfgoedsector. Maar we hebben ook aandacht voor de struikelblokken en voorwaarden. Inschrijven doet u via deze link.

Maar waarom nu juist inzetten op burgerwetenschap? Hendrik Vandeginste (Histories) en Saidja Steenhuyzen (FARO) gingen hierover in gesprek met em. prof. dr. Bruno De Wever, publiekshistoricus.

Niet nieuw, maar nog steeds noodzakelijk

“Burgerwetenschap is volgens mij een nieuwe term voor iets dat altijd al heeft bestaan, zeker in het vakgebied van de geschiedenis. In de familiekunde en de heemkunde heb je altijd al grote groepen van burgers gehad die vanuit hun amateurisme de lokale geschiedenis hebben bestudeerd. Wij, academici-historici, kennen hun werk en grijpen er regelmatig naar terug.”

Bruno De Wever is voorstander van een brede definitie van burgerwetenschap. Een discussiepunt binnen de sector waar we op de netwerkdag ook kort bij stilstaan. “Als je burgerwetenschap enkel beschouwt in termen van onderzoeksprojecten gedefinieerd door universiteiten of erfgoedinstellingen, doe je onrecht aan veel onderzoekswerk door vrijwilligers zelf.”

Zo begeleidt hij zelf ook enkele doctoraatsstudenten die buiten de muren van de universiteit aan hun doctoraat werken. Jong-gepensioneerden of nog werkende mensen die tijdens het beoefenen van hun hobby, namelijk studie van geschiedenis, meer omkadering en begeleiding door academici willen. “Ook dat is voor mij burgerwetenschap.”

Een win-win maar ook inspanning van beide kanten gevraagd

Die begeleiding, met oog voor het wetenschappelijke gehalte van het project, is noodzakelijk in elk burgerwetenschapsproject. Zelf is de publiekshistoricus van aan de zijlijn betrokken bij het project S.O.S. Antwerpen.

“De meer dan 750 vrijwilligers die daar een enorme hoeveelheid aan data genereren uit de doodsoorzakenregisters, moet je ook goed omkaderen en ondersteunen. Ze moeten zich gezien voelen, erkend worden.”

Wat die omkadering juist moet zijn, is te bepalen per project: “S.O.S. Antwerpen is vooral een online gebeuren. En dat bepaalt wat je voor hen moet organiseren. Een fysieke drink, daar komen niet veel vrijwilligers op af. Maar een online opleiding waarmee ze hun kennis verder kunnen verdiepen, slaat wel aan. Maar ook: als je het woord ‘wetenschap’ in burgerwetenschap in acht neemt, dan mag je ook van de burgers die meedoen verwachten dat ze investeren in kennis van de gebruikte methoden. Als vrijwilliger moet je deze vaardigheden ook willen leren en eigen maken.”

Erfgoedvrijwilligers en academici: hoe vinden ze elkaar?

Bruno De Wever erkent dat we uit een periode komen waarin academici de band met het erfgoedveld enigszins kwijt waren. “Maar dat is nu volledig terug aan het kantelen. Onderzoekers worden verplicht terug te kijken naar de maatschappelijke relevantie van hun onderzoek, en maar goed ook. Als we kijken naar de voorwaarden voor financiering bij FWO (Fonds Wetenschappelijk Onderzoek) dan zien we ‘maatschappelijke valorisatie’ en ‘outreach’ als standaarden in de aanvraagformulieren terugkomen. Een burgerwetenschapsproject kan dan misschien net dat duwtje geven om financiering te krijgen, want daar zit de ‘outreach’ al in de methodologie vervat.”

Zo denkt hij aan gecoördineerde onderzoeksprojecten waarbij zowel de universiteit als de erfgoedsector en de vrijwilligers samen de nodige financiering kunnen aanvragen.

“En ja, universiteiten kunnen misschien nog werken aan het laagdrempelig communiceren van hun aanbod rond onderzoeksprojecten. Maar er is al veel gebeurd. En de huidige onderzoekers staan er zeker voor open om samen te werken met het veld.”

Van project naar ingebedde werking

“We blijven natuurlijk nog veel denken in projecten. Het is zo dat vele financieringsmodellen werken.”

Maar is het succes van projecten zoals o.a. S.O.S. Antwerpen net niet te danken aan het feit dat ze ingebed zijn in een gehele werking? Ook hier moeten burgerwetenschapsprojecten rekening mee houden.

“Jazeker. Ik wil nog een voorbeeld geven. Samen met prof. Koen Aerts (UGent) heb ik vele jaren geleden Belgium WWII opgestart. Een website waar we informatie over de Tweede Wereldoorlog bundelen. Ook dat is burgerwetenschap. Burgers, of amateurhistorici, kunnen zelf bijdragen leveren die na peer review op Belgium WWII worden gepubliceerd. Wel, dit is een duidelijk voorbeeld van iets dat startte als een project – met een beperkte financiering – maar waar het van bij het begin voorzien was dat Cegesoma (Studiecentrum Oorlog en Maatschappij) het zou opnemen in de vaste werking en zou continueren.”

Een idee voor toekomstig burgerwetenschapsonderzoek

We vragen Bruno De Wever nog om te dromen van verder onderzoek. Wat ziet hij in die droom?

In totaal zijn er in Vlaanderen & Brussel elf landelijke dienstverleners en 27 erfgoedcellen, ook wel ‘bovenlokale’ dienstverleners genoemd. Op 18 juni 2024 tekenden haast al deze dienstverlenende organisaties present in Mechelen, voor een contactdag tussen beide deelsectoren. Het was een dag om oude bekenden terug te zien, nieuwe gezichten te ontmoeten en, vooral, om elkaars werking nog beter te leren kennen en nieuwe allianties te smeden.

Erfgoedcellen en landelijke dienstverleners zijn natuurlijke bondgenoten van elkaar. In het ondersteunen van erfgoedgemeenschappen werken ze met elkaar samen, verwijzen ze naar elkaar door en vinden ze elkaar in projecten. Tegelijk is het veld van de dienstverleners volop in beweging. De landelijke dienstverleners zijn nog maar pas gestart aan een nieuwe beleidsperiode, terwijl de erfgoedcellen zich nu beginnen op te maken voor de subsidieaanvragen die ze in 2026 zullen indienen. Redenen genoeg dus om de banden nauwer aan te halen.

Inzicht in elkaars ambities

De voormiddag begon plenair, waarbij elke landelijke dienstverlener de speerpunten uit de komende beleidsperiode toelichtte. Wat zijn de ambities voor de komende beleidsperiode, hoe gaat men daarbij te werk en op welke vlakken is er potentieel om met de erfgoedcellen samen te werken?

Daarna was het aan de erfgoedcellen. Een vertegenwoordiging van de erfgoedcellen verduidelijkte waarvoor de 27 erfgoedcellen in Vlaanderen & Brussel staan. Elke erfgoedcel legt uiteraard eigen klemtonen, afhankelijk van de regio of stad, maar de werkwijze is wel gelijkaardig. Tot slot volgden een aantal tips over hoe de landelijke dienstverleners de erfgoedcellen kunnen contacteren voor een projectidee of samenwerking.

Hoe de samenwerking versterken?

In de namiddag doken de deelnemers in de discussie, op basis van twee vragen:

• Hoe maken we het globale aanbod van dienstverlening helderder en inzichtelijker voor erfgoedgemeenschappen? Welke drie acties zijn hiervoor nodig?
• Hoe werken we makkelijker en beter met elkaar samen in projecten? Welke drie acties zijn hiervoor nodig?

Op basis van de resultaten van deze discussie wordt een reeks vervolgacties bepaald: waar en hoe kunnen beide deelsectoren nog meer en beter met elkaar samenwerken? Wordt dus vervolgd!

"Vele handen maken licht werk."
"Een externe blik geeft een frisse blik."
…

Zegswijzen genoeg om burgerwetenschap aan te moedigen.

Op 12 september organiseert FARO samen met Scivil, Histories en het AfricaMuseum, een netwerkdag voor burgerwetenschap en erfgoed. Met een breed programma aan sessies duiden we de kansen en voordelen van participatief onderzoek voor de erfgoedsector. En vragen we aandacht voor de struikelblokken en voorwaarden.

Schrijf u nu in via deze link.

Of u nu een ervaren rot bent of iemand die gewoon eens wil kijken wat de mogelijkheden van burgerwetenschap zijn, op deze dag vindt u volop inspiratie en de nodige informatie. Daarnaast zijn er heel wat mogelijkheden om in contact te komen met (andere) erfgoedwerkers en onderzoekers, via onder andere een posterpresentatie.

Burgerwetenschap, crowdsourcing, vrijwilligerswerk … of gewoon participatief onderzoeken?

‘Onderzoeken’ en ‘participeren’, het zijn twee functies van een cultureel-erfgoedwerking. Wanneer ze samenkomen, spreken we over 'burgerwetenschap'. Laat uw vrijwilligers, uw publiek of de burgers participeren in onderzoek, maak hen mee onderzoeker, verzamel interessante inzichten en kom in contact met verschillende (erfgoed)gemeenschappen.

In de erfgoedsector bestaan er veel begrippen die gelinkt zijn aan participatief onderzoeken, zoals crowdsourcing of vrijwilligerswerk. Volgens de definitie van burgerwetenschap, opgesteld door de European Association for Citizen Science, moet er altijd een wetenschappelijke component aanwezig zijn - denk bijvoorbeeld aan de deelname van een onderzoeksinstelling. Bovendien moeten burgers kunnen deelnemen aan verschillende fasen van het onderzoek, ook bijvoorbeeld bij het formuleren van de onderzoeksvraag of de ontsluiting van de resultaten.

Op deze netwerkdag gaan we dieper in op de verschillende manieren waarop externen kunnen participeren aan onderzoek in een erfgoedorganisatie. Interesse? Schrijf u dan zeker in voor de sessie ‘Iedereen onderzoeker? Hoe zorgt u ervoor dat erfgoedvrijwilligers hun talenten ten volle kunnen inzetten?’.

Programma

Het gedetailleerde programma van de netwerkdag kunt u hier raadplegen. Zoals u zal merken, is er voor ieder wat wils. Graag enkele aanbevelingen.

Bent u eerder een beginner?

• Start uw dag dan met de introductiesessie tot citizen science. Ontdek de relevantie voor uw eigen organisatie en leer vanuit concrete voorbeelden en methoden uit verschillende disciplines.
• In de namiddag laten we u proeven van de participatietaart in de sessie ‘Iedereen onderzoeker?’. Hoe kunnen ‘participatie’ en ‘onderzoeken’ gecombineerd worden? We exploreren samen de rollen en randvoorwaarden voor de participatie van vrijwilligers bij onderzoek in de erfgoedorganisatie.

Hebt u al wat meer ervaring met burgerwetenschap en bent u vooral op zoek naar inspiratie?

• In de sessie ‘Citizen science in de praktijk: participatief gezondheidsonderzoek’ komt u via verschillende praktijkvoorbeelden te weten hoe burgerwetenschap de praktijk van gezondheidsonderzoek transformeert. Hier ontdekt u ook meer over het project Epibel, gezondheidsonderzoek in een historische context.
• In de namiddag is er de sessie ‘Interdisciplinair samenwerken’ (Engelstalig), waarin verschillende burgerwetenschapsprojecten zich voorstellen. Elk project zette daarvoor een samenwerking op tussen verschillende disciplines. U maakt kennis met projecten als MamaMito, Resoxy en SOS Antwerpen.
• In de sessie ‘Burgerwetenschappers aan het woord’ kruipen we in het hoofd van rasechte burgerwetenschappers. Wie zijn ze, aan welke projecten nemen ze deel en waarom doen ze dat? Vrijwilligers van o.a. DoeDat, CRESCO en MamaMito doen hun verhaal.

Hebt u al concrete plannen of ideeën in gedachten?

• Dan is de postersessie voor u een uitgelezen kans om uw onderzoeksvraag te toetsen. Tijdens de lunchpauze en de afsluitende receptie krijgt u de kans om uw eigen participatieve onderzoek in de kijker te zetten, of op zoek te gaan naar ideeën, feedback of partners voor een nieuw project. Via dit formulier kunt u uw posteridee indienen.
• Voelt u zich nog wat onwennig over het concept van ‘een posterpresentatie’? Geen nood, samen met Scivil organiseren we in augustus een verdiepende workshop om u aan het werk te krijgen. Interesse in deze workshop kunt u aanduiden op bovenstaand aanmeldformulier. We contacteren u later met concrete informatie. Scivil biedt daarnaast de mogelijkheid om uw poster af te printen. 

En natuurlijk zijn er nog veel andere interessante sessies te ontdekken, aan u de keuze!

Meer lezen

• Netwerkdag Burgerwetenschap & Erfgoed | Save the date (met informatie over het Burgerproject Kiekjes van de kermis)
• Burgerwetenschap in de erfgoedsector

Foto: Bewerkt beeld van ‘zicht’ door Jean Charles Le Vasseur, naar Pierre-Louis Dumesnil (1744-1781) © FARO bewerkt van Rijksstudio

Waar staan we vandaag met herkomstonderzoek over cultuurgoederen uit koloniale context? Dat was de vraag die op 27 mei voorlag tijdens de studiedag van het MAS en FARO in Antwerpen.

Over de studiedag verschijnt later nog een uitgebreid verslag. In deze blog delen we graag al enkele impressies met u.

Herkomstonderzoek bij het MAS

Aanleiding voor de bijeenkomst was het tweejarige herkomstonderzoeksproject van het MAS. Het museum bewaart cultureel en historisch gevoelig Congolees erfgoed dat in een koloniale context eigendom werd van de Stad Antwerpen. Met steun van de Vlaamse overheid werd deze collectie onder de loep genomen. Het project spitste zich toe op twee luiken:

1/ Onderzoek van drie casestudies

Bij het onderzoek van drie casestudies werd getracht de herkomstgeschiedenis te reconstrueren op basis van primaire bronnen en nieuwe in Congo verzamelde mondelinge getuigenissen. Het ging dan met name om: een Sonyge krachtbeeld, unieke smeedijzeren beeldjes van de Kuba en een Hemba mannelijk beeld. Tijdens de studiedag sprak Prof. Donatien Dibwe van de Universiteit van Lubumbashi (UNILU) over het onderzoek op het terrein. Drie medewerkers verzamelden vele getuigenissen in de regio’s van herkomst van de objecten. De resultaten van dit onderzoek bewezen voor prof. Dibwe waarom het belangrijk is om ook Congolese stemmen in dergelijke projecten te betrekken.

Terwijl aan Congolese zijde vooral werd gefocust op de mondelinge getuigenissen, verdiepten de MAS-medewerkers zich in België op archiefonderzoek om de biografie van de objecten te volgen. De keuze voor deze drie casestudies was voor de professor een rechtmatige keuze. Voor hem was het ondenkbaar dat gemeenschappen rituele objecten met een belangrijke ceremoniële betekenis zouden verkocht of geschonken hebben. Deze objecten moesten net een gemeenschap beschermen.

‘Onderzoeken’ en ‘participeren’, het zijn twee functies van een cultureel-erfgoedwerking. Wanneer ze samenkomen, spreken we over 'burgerwetenschap'. En laat dat nu net het onderwerp zijn van een netwerkdag over burgerwetenschap en erfgoed, op 12 september 2024 in Lamot Mechelen.

Het programma maken we later bekend, maar noteer deze datum alvast in uw agenda. De netwerkdag is een organisatie van FARO in samenwerking met Scivil -  het Vlaams Kenniscentrum voor Citizen Science, Histories en Africamuseum. 

Of u nu een ervaren rot bent of gewoon eens wil kijken wat de mogelijkheden zijn van burgerwetenschap, op deze dag vindt u volop inspiratie en de nodige informatie. Daarnaast zijn er heel wat mogelijkheden om in contact te komen met (andere) onderzoekers en erfgoedwerkers, via onder andere een posterpresentatie.

Burgerproject 'Kiekjes van de kermis'

Vrijwilligers, publiek of burgers laten participeren in onderzoek, hen mee onderzoeker maken, interessante inzichten verzamelen en in contact komen met verschillende (erfgoed)gemeenschappen: ook de Universiteit Antwerpen ziet de kruisbestuiving tussen onderzoek, immaterieel erfgoed en burgerparticipatie helemaal zitten en lanceerde het project Kiekjes van de kermis.

Het onderzoeksproject Kiekjes van de kermis of Science at the Fair onderzoekt de rol van de kermis bij de verspreiding van informatie over wetenschappelijke en technologische vooruitgang. De kermis wordt door de onderzoekers vanuit verschillende invalshoeken bekeken. Zo analyseren ze het hechte netwerk van foorkramers en brengen ze in kaart wat er vroeger precies op de kermis vertoond werd. 

De jaarlijkse kermis was in de 19e eeuw een belangrijke bron voor kennis en informatie. Vandaag kennen we de kermis vooral omwille van de mechanische attracties. Vroeger was de foor ook dé plek om bij te leren over geneeskunde, aardrijkskunde, geschiedenis en de laatste nieuwe technologieën, zoals bijvoorbeeld fotografie.

“Shows op de grens van magie en populaire wetenschap stonden vaak centraal op het kermisplein. Ze waren opgesteld naast reizende anatomische en etnografische musea, kijkkasten, panorama’s, en rond 1900 ook de cinema”, vertelt onderzoeker Bart Moens.  

Via een oproep op iedereenwetenschapper.be willen de onderzoekers hulp krijgen van burgers. Zo zijn ze op zoek naar foto’s en postkaarten uit privécollecties die de kermis tonen in de jaren 1850-1914. Iedereen kan de beelden uploaden, er wat achtergrondinformatie aan toevoegen en zo het onderzoeksproject actief ondersteunen.