Cultuur gebonden of verbonden? Historiek en toekomst van het Cultuurpact
“Triomf van de particratie”, “compleet voorbijgestreefd” tot zelfs “Vlaams erfgoed”. Het Cultuurpact is al jarenlang een steen des aanstoots voor vele cultuurwerkers, opiniemakers en beleidsmakers. Toch blijft het een van de belangrijkste beleidskaders waarmee ook erfgoedorganisaties rekening moeten houden die rechtstreeks afhangen van een overheid. Op het Groot Onderhoud staan we stil bij dit Cultuurpact en de relatie tot andere kaders, zoals de code van Goed Bestuur. Maar waar komt het Cultuurpact vandaan? En waarom ervaren cultuur- en erfgoedwerkers het als zo’n probleem?
Waar komt het Cultuurpact vandaan?
Cultuur (en cultureel erfgoed) is een bevoegdheid van de gemeenschappen. Dat is al zo sinds de eerste staatshervorming, in 1970. De overheveling van culturele bevoegdheden naar de deelstaten kwam er op vraag van de Nederlandstaligen. Ze dreigde echter een aantal evenwichten in de toenmalig verzuilde samenleving te verstoren. In het unitaire België hielden het overwegend vrijzinnige Wallonië en het overwegend katholieke Vlaanderen elkaar min of meer in evenwicht. Toen de Nederlandstaligen hun culturele bevoegdheden kregen, vreesden vooral de Vlaamse liberalen dat zij in een minderheidspositie zouden terechtkomen in het dominant katholieke Vlaanderen.
Daarop onderhandelden de politieke partijen een Cultuurpact, dat als doel kreeg de ideologische en filosofische minderheden in het cultuurbeleid te beschermen en inspraak te waarborgen. Deze afspraken werden gegoten in een (Belgische) wet van 1973 en daarna, in 1974, nog eens in een (Vlaams) decreet. Alle overheden zijn sindsdien door deze wetgeving gevat. Een vaste Nationale Cultuurpactcommissie moet waken over de toepassing ervan.
Kritiek op "Vlaams erfgoed"
Het Cultuurpact heeft dus zijn wortels in de eerste staatshervorming en de verzuiling die de samenleving toen domineerde. Een halve eeuw later en vijf staatshervormingen verder zien Vlaanderen en België er fundamenteel anders uit.
Toch is het Cultuurpact nog steeds van kracht en heeft het een grote impact op onder meer de samenstelling van de beheersorganen van culturele organisaties die afhangen van een overheid. Zo worden in het Cultuurpact drie mogelijke formules voorgesteld op basis waarvan zo’n beheersorgaan moet worden samengesteld. Een zuiver politiek samengesteld beheersorgaan is een eerste mogelijkheid. In deze optie zijn alle politieke fracties uit bijvoorbeeld de gemeenteraad vertegenwoordigd. Maar het Cultuurpact schuift nog twee andere opties naar voren waarbij de rol van de politiek veel minder overheersend is.
In de praktijk kiezen betrokken overheden vaak voor politiek samengestelde raden van bestuur van ‘hun’ cultuurorganisatie. Politieke kleur wordt dan doorslaggevend bij de aanduiding van de bestuursleden, eerder dan de competenties die nodig zijn voor het goed beheer van de betrokken organisatie. Waar het Cultuurpact oorspronkelijk ideologische of filosofische minderheden wilde beschermen, is het zo een instrument geworden dat de verdere (partij)politisering van het cultuurlandschap versterkt.
Dit probleem wordt al decennialang aangeklaagd. Tal van beleidsmakers en opiniemakers hebben al gepleit om het Cultuurpact grondig te hervormen. De bekende socioloog Luc Huyse noemde het Cultuurpact in een recent opiniestuk zelfs “Vlaams erfgoed” (hij heeft hierbij een andere visie op erfgoed dan wij vanuit FARO voorstaan, maar dat is een andere discussie).
Groot Onderhoud
Op het Groot Onderhoud verdiepen we ons in de verhouding tussen sector en politiek, in twee sessies. Een eerste sessie focust op de relatie tussen het Cultuurpact en andere protocollen, zoals de Codes van Goed Bestuur, en hun impact op de museumsector. Een tweede sessie focust op praktijkverhalen van erfgoedorganisaties die zich kunnen beroepen op een gezonde en evenwichtige relatie met hun beleidsmakers. Beide sessies zijn inmiddels volzet, maar een verslag volgt.
Meer weten
De citaten in de inleiding van deze blog verwijzen naar enkele opiniestukken over het Cultuurpact:
- Luc Huyse, 'Het Cultuurpact. Vlaams erfgoed?', De Standaard, 9 september 2023
- Guy Tegenbos, 'Het Cultuurpact mag op de schop', De Standaard, 28 november 2018
- Walter Zinzen, 'Triomf van de particratie', De Morgen, 30 juni 2023
Foto: Affiches voor de verkiezingen in 1977. Rob Bogaerts / Anefo via Wikimedia Commons, CC0.
