Nederlands rapport PPROCE en publicatie Clues

In Nederland werkten tussen 2019 en 2022 het Rijksmuseum, het Nationaal Museum van Wereldculturen en het Expertisecentrum Restitutie van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust en Genocidestudies samen aan het pilootproject 'Provenance Research on Objects of the Colonial Era (PPROCE)'. Doel van het gezamenlijk onderzoeksproject? Een methodiek ontwikkelen voor herkomstonderzoek van koloniale collecties. Het onderzoek leidde tot een rapport voor de opdrachtgevende minister van OCW, met conclusies en aanbevelingen over herkomstonderzoek naar objecten uit het koloniale tijdperk. Interessant om even door te nemen, zijn de vijftig herkomstverslagen van specifieke objecten en objectgrepen.

Download het rapport

Voorgestelde methoden

Als methoden van herkomstonderzoek zien de onderzoekers volgende mogelijkheden:

• Via museumsystemen: zowel digitale collectieregistratie als analoge systemen
• Via primaire bronnen: in publieke en private instellingen, gepubliceerde bronnen en in andere landen/herkomstlanden
• Via literatuur: zowel in de Europese literatuur in literatuur uit de herkomstlanden
• Via objectonderzoek: analyse van de stijl, de herkomstinformatie, de identificatie, de verificatie en het doel van de vervaardiging
• Via experten: binnen de erfgoedinstelling, nationaal/internationaal en vanuit expertise in de landen van herkomst

Omgang met taal en beeld

Aandacht gaat eveneens naar (beeld)taal, naar de omgang met problematische woorden en termen en het vermijden van de reproductie van koloniale representaties en machtsrelaties. De onderzoekers bevelen ook aan om de herkomstverslagen te schrijven/vertalen in een taal die gesproken wordt in het land van herkomst, en om rekening te houden met de manier waarop eigennaam, plaatsnamen en namen van instellingen anders gespeld kunnen worden.

Hoewel onderzoek van versieringen en patronen informatie kan opleveren, en illustraties en afbeeldingen herkomstverslagen kunnen verduidelijken,  kan het afbeelden en bekijken van bepaalde voorwerpen als ongewenst worden beschouwd door de herkomstgemeenschappen.

Brits rapport van Arts Council England

Ook in Groot-Britannië staat het thema hoog op de agenda. In 2021 publiceerde de National Museums of Scotland een procedure voor claims en een praktische gids voor musea over restitutie en repatriatie.

De gids maakt een onderscheid tussen:

• Restitutie: het terugbrengen van cultuurgoederen naar de oorspronkelijke eigenaren.
• Repatriatie: het terugbrengen van cultuurgoederen naar de plaats van herkomst.

Maar de auteurs melden meteen ook: een antwoord op een claim kan veel meer mogelijkheden inhouden. Het is een kans om te verbinden met mensen en collecties op nieuwe manieren. De nadruk in het rapport ligt uitgebreid op de behandeling van claims. Een overzicht:

1. Stimuleren van een beter begrip van de collecties door herkomstonderzoek

Een belangrijk onderdeel van collectiebeheer is herkomstonderzoek: informatie verzamelen over de geschiedenis van een object, over hoe het verworven werd, langs welke handen het passeerde of hoe het in het museum terecht kwam. Daarnaast is het ook aangewezen om inzicht te krijgen in de betekenis van het object voor de oorspronkelijke eigenaren en hun afstammelingen. Herkomstonderzoek verloopt zeer breed: via relevante netwerken en contacten of via sociale media, conferenties, databases, etc.

2. Samenwerken met herkomstgemeenschappen

Samenwerken kan belangrijke kansen bieden om de culturele waarden van een object beter te begrijpen. Denk daarbij aan landen en gemeenschappen van herkomst, diasporagroepen, musea met gelijkaardige collecties, relevante experten, instituten en netwerken die gespecialiseerde training kunnen bieden of schenkers en verkopers van het object.

3. Transparantie bieden over de collectie

Musea informeren best op een open manier over hun collectie zodat gemeenschappen goed op de hoogte zijn van de collecties die hen aanbelangen. Dit betekent informatie delen over de herkomst van objecten, de controversiële aspecten, de bredere historische context en de wijze van verzamelen (zowel in de locatie van herkomst als bij het museum). Die informatie kan u zowel delen via fysieke en digitale labels en zaalteksten, als via het museumarchief of toegankelijke databases.

4. Ontwikkelen van een beleid over restitutie en repatriatie

Musea ontwikkelen best een beleid dat regelmatig kan worden geactualiseerd en dat ze publiek delen via hun communicatiekanalen. In dit beleid is er aandacht voor herkomstonderzoek, helder communiceren over de (controversiële) collectie-items, procedure sen contactpersonen i.v.m. restitutie of repatriatie.

5. Aan de slag gaan met een claim

Het rapport biedt uitgebreide informatie over het antwoorden op een claim. Een procedure moet musea helpen in het nemen van beslissingen. Zowel ethische als juridische aspecten worden daarbij overwogen. Mogelijke uitkomsten zijn bijvoorbeeld: de overdracht van de juridische eigendom aan de eiser, het uitlenen van een object of het delen van rechten of het eigenaarschap van het object.

In België

Ook in België werken verschillende erfgoedorganisaties aan een beleid rond restitutie en repatriatie. Teruggave behoort dan zeker tot één van de mogelijkheden, naast pro-actief samenwerken met erfgoedgemeenschappen, duidelijk communiceren over de collectie, herkomstonderzoek en ethische overwegingen bij de scenografie van tentoonstellingen. In juni 2021 gaf de werkgroep ‘Restitution Belgium’ musea zo nog een zetje met de ‘Ethische richtlijnen voor het beheer en de restitutie van koloniale collecties.’

Verder lezen? 

• Publicatie Ongemakkelijk Erfgoed zwengelt debat over teruggave aan
• Brusselse werkgroep dekolonisatie presenteert aanbevelingen
• Nieuw: ethische principes voor het beheer en de restitutie van koloniale collecties in België
• Nederlandse plannen voor herkomstonderzoek koloniale collecties

Foto cover: Brenden Cahill, via Flickr, CC0