Zeldzaam & Onmisbaar

Léon Spilliaert, Zelfportret met blauw schetsboek, 1907, collectie KMSKA, © Hugo Maertens

Het Vlaamse Topstukkendecreet bestaat dit jaar twintig jaar: meteen een goede aanleiding om stil te staan bij de impact ervan op het terrein. De tentoonstelling Zeldzaam & Onmisbaar in het Antwerpse MAS presenteert (on)gekende parels uit de Vlaamse Topstukkenlijst. Andere musea met topstukken in huis brengen ze ter plaatse extra voor het voetlicht. Bovendien is ook het budget voor aankoop en voor de zorg van dit erfgoed met 500.000 euro verhoogd.

Topstuk?

Het Topstukkendecreet of het Decreet van 24 januari 2003 houdende bescherming van het roerend cultureel erfgoed van uitzonderlijk belang bracht de afgelopen 20 jaar heel wat in beweging. Niet minder dan ca. 1.140 objecten zijn intussen opgenomen op de topstukkenlijst. De topstukkenraad bekommert zich hierover.

Een topstuk is voor Vlaanderen te belangrijk en te waardevol om uit het oog te verliezen, bv. door verkoop of verval. Het decreet regelt de bescherming of borging van deze kunstvoorwerpen opdat ze Vlaanderen niet ongemerkt verlaten en er geïnvesteerd wordt in hun behoud. Een topstuk moet voldoen aan de criteria 'zeldzaam' en 'onmisbaar'. Zeldzaam, oké nog, maar wat betekent ‘onmisbaar’?

Codex Eyckensis, 8ste eeuw, Sint-Catharinakerk Maaseik © Musea Maaseik

Een kunstvoorwerp is ‘onmisbaar’ als het voldoet aan minstens een van deze vier criteria:

van bijzondere waarde voor het collectieve geheugen,
van bijzondere artistieke waarde,
met een ijkwaarde (voor o.m. onderzoek),
en een schakelwaarde in de ontwikkeling van o.m. cultuurwaarden.

Een meer uitgebreide toelichting van die criteria vindt u op de website van het Departement Cultuur.

Beschermen

Het beschermen van topstukken kadert in een breder beleid rond behoud en ontsluiting van erfgoed. De maatregel lijkt zowat parallel te lopen aan de procedure voor de bescherming van monumenten of landschappen en bouwt ook gedeeltelijk voort op een ouder decreet uit de jaren 1980 met eenzelfde finaliteit. Dat bleek te voorzichtig en uiteindelijk weinig effectief.

Drinkbeker in de vorm van een liggend hert, te zien in Museum Oudenaarde, © MOU

Het Topstukkendecreet vandaag geeft volle gas. Niet minder dan 1.140 objecten zijn de afgelopen 20 jaar beschermd. Voor de conservatie en restauratie van dit erfgoed reserveert de Vlaamse overheid vanaf 2025 nog eens een extra budget van 500.000 euro.

Dat budget wordt gebruikt voor de conservatie en restauratie van topstukken en voor de aankoop van belangrijk erfgoed dat in aanmerking komt als topstuk en dat misschien Vlaanderen wel zou kunnen verlaten via bv. een veiling. De topstukkenraad heeft dan wat marge om bv. een voorstel aan de Vlaamse overheid te formuleren.

De cultuurgoederen in beschermde kerkgebouwen (die in het beschermingsbesluit zijn vermeld) kunnen via de Afdeling Onroerend Erfgoed genieten van een erfgoedpremie wanneer het object aan restauratie toe is. Dat is een belangrijk onderscheid waarover op Vlaams niveau wordt afgestemd. Dat gebeurt om dubbelsubsidie te vermijden. Want wanneer een topstuk integrerend deel uitmaakt en bijdraagt tot de erfgoedwaarde van een onroerend goed, dan is het topstuk ook beschermd door het decreet. De rechtsgevolgen van het Onroerenderfgoeddecreet zijn dan van toepassing op het topstuk. In dat geval is een toelating nodig van het Agentschap Onroerend Erfgoed of van de erkende onroerenderfgoedgemeente voor werken aan het topstuk en kan men een beroep doen op een (onroerend) erfgoedpremie.

Campagne Museumpas

Musea in Vlaanderen die topstukken in beheer hebben, zetten die ook ter plaatse in de schijnwerpers. De campagne van Museumpas draagt bij tot de zichtbaarheid van deze erfgoedobjecten. Zéér de moeite om even langs te lopen in nabije musea en u te laten verrassen door topstukken in uw buurt. Al vraagt het een tikje meer inspanning om de werken te lokaliseren.

Van kleinood tot meesterstuk

Catharina van Hemessen, Portret van een jonge vrouw met hond, Vlaamse gemeenschap © Wikipedia

De tentoonstelling Zeldzaam & Onmisbaar presenteert een reeks briljante topstukken uit 35 grote en kleine musea, kerken, bibliotheken en particuliere verzamelingen. Dat gaat van een kleinood zoals de 13.000 jaar oude gegraveerde rolsteen uit Museum De Kolonie in Lommel tot de magistrale triptiek Dood van Maria van Hugo van der Goes uit het Groeningemuseum Brugge.

De prehistorische rolsteen is volgens experten "het oudste voorwerp in Vlaanderen dat door een mens is versierd". Deze steen opent de bijzonder rijke expositie met middeleeuwse manuscripten, werken van Rubens, Jordaens, Ensor, Magritte en Francis Bacon, beelden van Lucas Faydherbe en Henry Moore, een tekening van Michelangelo (de enige in Vlaanderen), kostbaar zilver zoals een drinkbeker in de vorm van een liggend hert, een aardglobe van Mercator en een zeldzaam meubel van Pierre Gole en zoveel meer. Het jongste werk in de tentoonstelling is Great American Nude #45 van Tom Wesselmann, Amerikaanse pop-art uit 1963.

Opmerkelijk is de aandacht voor het Portret van een jonge vrouw met hond van de Antwerpse 16e-eeuwse kunstenaar Catharina van Hemessen, dochter van kunstenaar Jan van Hemessen. In de 16e eeuw was een door een vrouwelijke kunstenaar gesigneerd paneel een ‘unieke uitzondering’. Bovendien was een zelfportret van een vrouw ongewoon voor die periode. Een cultuurhistorisch buitengewoon schilderij.

De tentoonstelling Zeldzaam & Onmisbaar loopt tot 25 februari 2024 in het MAS, Antwerpen.

De topstukken in Vlaamse musea zijn te zien tijdens de openingsuren van de musea tot einde februari 2024. Raadpleeg de websites van Museumpas of UitinVlaanderen.

De publicatie Zeldzaam en Onmisbaar. 20 jaar Topstukkendecreet is een samenwerking tussen het Departement Cultuur, Jeugd en Media en Openbaar Kunstbezit Vlaanderen. In de tentoonstellingsruimte van het MAS kunnen bezoekers een gratis exemplaar meenemen. De publicatie kunt u ook digitaal lezen via de website van OKV.

Goed om weten: het parlement van de Franstalige gemeenschap keurde op 17 maart 2022 een gelijkaardig decreet goed, integraal voortbouwend op een decreet van 11 juli 2002. Een zicht op de globale impact van dat decreet vandaag is voorlopig niet duidelijk. Het decreet zelf vindt u op deze website.

Foto's: als topstuk erkend:

Léon Spilliaert, Zelfportret met blauw schetsboek, 1907, collectie KMSKA © Hugo Maertens
Drinkbeker in de vorm van een liggend hert, ca. 1620, te zien Museum Oudenaarde © Collectie MOU. Het hoofd van het hert is het deksel van deze pronkbeker. Sinds 24 juni 2023 is het object op de Topstukkenlijst geplaatst. Meer informatie over dit topstuk.
Codex Eyckensis, 8ste eeuw, Sint-Catharinakerk Maaseik © Musea Maaseik. Sinds 1982 erkend als beschermd roerend cultureel erfgoed. Vandaag topstuk. Recent gerestaureerd door het KIK, Lieve Watteeuw. Meer info op https://www.codexeyckensis.be
Catharina van Hemessen, Jonge vrouw met hond, 16e eeuw, Vlaamse gemeenschap © Wikipedia

Anne Milkers

05 november 2023

Cultureel-erfgoedsector