Spelen, de wereld in Vlaanderen
Spelen is van overal en kan op verschillende manieren: als sport, kinderspelletje, speelgoed, bordspel, ritueel … Spelen doen we over heel de wereld, zowel kinderen als volwassenen.
Vaak zijn er ook in Vlaanderen sporen terug te vinden van die verschillende spelelementen uit de hele wereld. Soms zijn het variaties op gekende spelen, soms is er een verband met de plek waar de spelen zijn ontstaan. Vaak vormen de erfgoedgemeenschappen een link met de spelen uit verschillende windstreken. Ook collectiestukken getuigen van de vele internationale (spel)contacten.
Afghaans vliegeren
Trappen we een open deur in als we stellen dat ieder van ons wel eens een vlieger in de handen hield? Niet makkelijk, de wind die lekker zijn eigen zin doet en de vlieger al na twee seconden met de neus op de grond doet belanden. Maar het kan ook meevallen: dan wenst de vliegeraar dat het moment eeuwig kan blijven duren en dat de vlieger metershoog de lucht in zweeft.
Sinds ik vele jaren geleden het boek De vliegeraar van Khaled Hosseini las, werd het me nog meer duidelijk. Vliegeren is bij uitstek een Afghaanse traditie. Hoewel de setting van oorlog en geweld het verhaal domineert, onthoud ik toch ook de vriendschap tussen Amir en Hassan. Samen houden ze van vliegeren en doen ze mee aan vliegerwedstrijden. Vliegeren is dan ook zeer populair onder Afghanen, maar werd helaas een tijdlang verboden door het talibanregime. Nu komen de inwoners tijdens de weekends weer buiten met hun kleurrijke vliegers en concurreren met elkaar. Tijdens zo'n vliegergevecht proberen ze de touwtjes van andere spelers door te snijden.
In Antwerpen kon u al eerder tijdens verschillende evenementen kennismaken met deze volkssport. Zo organiseerde Doek vzw in 2015 een workshop vliegers maken voor de jongere Antwerpse generatie met Afghaanse roots. Vliegers zijn Afghaanse symbolen, en geven zo mee zuurstof aan het eigen culturele erfgoed. Kinderen maakten een eigen vlieger uit zijdepapier en stuurden hun lieveling daarna de lucht in. Ook Gastvrij Antwerpen sprong in 2022 op dit erfgoed en nodigde alle deelnemers uit om samen te kiten met Afghaanse vliegers, of mee te spelen met Shagai, een soort bikkelspel met geitenbotjes uit Mongolië.
Vliegen voor zon en wind
Net als het vliegeren maakte ik de voorbije tijd kennis met nog vele andere volkssporten en -spelen uit verschillende hoeken van de wereld.
Indrukwekkend was bijvoorbeeld de Mexicaanse Danza de los voladores, tijdens een volkssportenhappening in Leuven. Vanaf de top van een mast van 18 tot 40 meter hoog dalen vier ‘vliegende’ jongeren af gehuld in ceremoniële kostuums, met touwen vastgebonden aan hun middel en met het hoofd naar beneden draaiend. Ze worden begeleid door een vijfde deelnemer die bovenop de paal zit of staat, en ondertussen danst en speelt op een fluit en trommel. Het ritueel is meer dan een geslaagde acrobatiek. Al sinds de precolumbiaanse tijd houden gemeenschappen de traditie in ere. Sinds 2009 prijkt ze op de Representatieve Lijst van Immaterieel Cultureel Erfgoed van Unesco.
Bordspellen
Het hoeft ook niet altijd zo acrobatisch te zijn. Ook bordspellen hebben internationale linken. Neem bijvoorbeeld Mankala, dat zeer gekend is in Afrika maar ook in Azië. Het spel kent veel lokale varianten, die onder verschillende namen terugkomen: dao, kalaha, tsoro, wari … Bij Mankala draait alles om tellen en veroveren. Het wordt gespeeld op een bord met uithollingen waarin steentjes of bonen passen. Het doel is om de knikkers zodanig te leggen en te veroveren dat de tegenstander geen geldige zet meer kan doen.
Van elders, vooral China maar ook Korea, Japan en de Filipijnen, kennen we Mahjong. Dit gezelschapsspel bestaat uit 144 stenen, thematisch versierd. Het doel is om ‘mahjong’ te halen: een zo hoog mogelijk aantal punten, door stenen te combineren en weg te spelen van het bord. Het spel vraagt om vaardigheid, tactiek en berekening. Verschillende clubs in België strijden met mekaar in competities.
Ook interessant:
- De Pehlevaniq-cultuur: traditionele spellen en sporten uit Azerbeidjan zoals worstelen, wedstrijden met traditionele wapens door de pehlevans (beoefenaars van de traditie) begeleid door muziek of snel slaande trommels.
- Traditioneel Turks boogschieten.
- Chidaoba, worstelen in Georgië.
- De Mexicaanse paardensporttraditie, Charreria, typisch voor gemeenschappen die vee hoeden. De charreadas tonen hun vaardigheden, zoals handigheid met touwen en rijden.
- Kun Lbokator, traditionele vechtkunst uit Cambodja.
- Trekrituelen en trekspelletjes uit Cambodja, Filipijnen, Zuid-Korea en Vietnam, met als doel om sociale solidariteit binnen landbouwgemeenschappen te bevorderen.
Zelf aan de slag met spelen en sporten uit de hele wereld
- Ga na welke erfgoedgemeenschappen met linken naar migratie en zelforganisaties in uw regio aanwezig zijn. Nodig hen uit om hun spelervaringen te delen, en om tijdens Erfgoeddag een spelmoment te organiseren. Waarom niet in uw erfgoedlocatie? Hoe wordt het spel gespeeld, welke overeenkomsten zijn er met andere spelen? In welke traditie past het? Organiseer zo een spe(e)ldag voor alle bezoekers. Of misschien zelfs een spelletjeswedstrijd, zoals een schaak- of mankalatornooi.
- Maak een bundel van spelletjes uit de hele wereld die we ook in Vlaanderen/Brussel spelen. Leuk voor mensen om over de spelervaringen te lezen. Ook interessant voor scholen die een speldag kunnen organiseren?
- Laat ervaringsdeskundigen een demonstratie geven over het sport- of spelelement uit hun cultuur. Geef ruimte voor toelichting over de context. Welke kostuums horen erbij? Hoe wordt het overgeleverd aan de volgende generatie? Hoort er muziek bij, eten?
- Zet collectiestukken in de kijker die getuigen van deze internationale spelelementen. Heeft u een Mahjong-bord, een Mankala-spel? Of misschien prenten van spelende mensen? Met de ErfgoedApp voegt u extra informatie toe.
Foto’s: Vlieger, Lucia Hosova via Unsplash / Drakenvlieger en vliegers: dcJohn via Flickr CC BY-NC 2.0 / Voladores: Isaac Lopez Mesa via Flickr, CC BY-NC-ND 2.0 / Yakuba, Mankala-speelbord (ma kpon), AE.1955.0030.0036.01-49, Collectie Stad Antwerpen, MAS
