Voor Johannes Wirix-Speetjens is er een persoonlijke link met het thema. “Als tiener voelde ik me als queer een alien, afkomstig van een andere planeet”, vertelt hij. “Voor veel mensen lijken queer personen nog steeds uit een andere wereld te komen, terwijl ze van alle tijden zijn. Ik wil daarom weten hoe het zit met al die mensen voor mij, met wie ik geen bloed deel, maar wel een geschiedenis. Queer personen zijn geen ver-van-mijn-bedshow, voor niemand. Ze komen overal voor. Ze liggen op ons nachtkastje en bij ons in bed. Ze zitten in onze oren en staan voor onze neus. Al eeuwenlang. Zonder queer personen geen Zwanenmeer, geen I Want To Break Free of Kartonnen Dozen.” Wirix-Speetjens groeide als Belg op in Haarlem en studeerde drama aan het Conservatorium van Antwerpen. Hij is acteur, schrijver en radiomaker bij Klara.

Deze podcast borstelt het leven en het wedervaren van een rijke waaier queer kunstenaars in levendige kleuren en omspant een viertal eeuwen, van de 18e tot en met de 21e eeuw. De klemtoon ligt op Europese en Noord-Amerikaanse kunstenaars, en dan vooral componisten. Gezien de reeks loopt op de klassieke muziekzender Klara is dat niet verrassend. In acht afleveringen gaat Classical Queers dieper in op het moeizame en vaak pijnlijke emancipatieproces van queers; mensen die niet in de klassieke patronen pasten en waarover allerlei opvattingen bestonden (en bestaan).

Daarbij ontrafelt Wirix-Speetjens op een boeiende manier en met heel veel archief- en muziekfragmenten het verband tussen leven en werk van de opgevoerde werken. Het levert bijwijlen sterk aangrijpende verhalen over schoonheid en de kunsten op, maar ook over liefde en lust, en over hardvochtige wetten en straffen.

Regenboogvlag

Fijn – maar bijwijlen ook confronterend – is dat Johannes Wirix-Speetjens tussendoor heel wat feiten en feitjes serveert. Een voorbeeld: de dagboekfragmenten van Tsjaikovski werden pas in 2018 voor het eerst in het Engels gepubliceerd. Wirix-Speetjens stelt dat de Russische autoriteiten ze niet eerder wilden vrijgeven, omdat ze niet wilden toegeven dat Tsjaikovski homoseksueel was. Zo schreef Tsjaikovski dat het geen zin had om iets anders te willen zijn “dan wat ik van nature ben”.

Of nog: pas in 1973 schrapte de American Psychological Association homoseksualiteit van de lijst met psychiatrische stoornissen. De luisteraar leert ook dat de term ‘homo’ pas na de Tweede Wereldoorlog gangbaar werd. ‘Queer’ als algemene noemer voor de LGBTQIA+-gemeenschap is nog veel jonger.

Nog een weetje: de regenboogvlag stamt uit 1978, en was een ontwerp van de Amerikaanse kunstenaar Gilbert Baker uit San Francisco. Het was op vraag van de bekende homoseksuele burgemeester van die stad, Harvey Milk, dat de vlag de Gay Pride Parade in juni dat jaar sierde. Daarvoor was de roze driehoek het symbool dat gebruikt werd, een verwijzing naar het teken waarmee de nazi’s homoseksuele gevangenen in de concentratiekampen merkten. Omwille van die beladen geschiedenis wou Milk een positiever symbool.

Korte inhoud

De Klara-podcast Classical Queers neemt de luisteraar mee op een historische verkenning van queerpersonen in kunst en muziek, verdeeld over acht afleveringen.

1. Somewhere over the rainbow

De Stonewall-rellen in New York in 1969 markeren het begin van de Pride-beweging, met Marsha P. Johnson als een van de sleutelfiguren. Vlak daarvoor vindt de uitvaartplechtigheid van Judy Garland plaats, die zich ontpopte tot Pride-icoon door haar rol in The Wizard of Oz. Hoewel queerfobie van alle tijden is, geniet Gene Malin met de opkomst van drag acts een tolerant klimaat in Amerika. De sfeer slaat om wanneer componist Henry Cowell wordt gearresteerd voor ‘onzedelijke handelingen’. In Italië daarentegen kan componist Samuel Barber helemaal zichzelf zijn. ​ 

2. Een doodzonde

De queer geschiedenis in Frankrijk neemt vele gedaantes aan. In Parijs belanden Jean Diot en Bruno Lenoir in 1750 op de brandstapel omdat ze zich “schuldig hebben gemaakt aan sodomie”. Componist Jean-Baptiste Lully gedijt onder de queer subcultuur aan het hof van de Zonnekoning. Onder andere Markies de Sade predikt een nieuwe seksuele moraal. Onder l’ordre moral wordt Parijs aanhoudend opgeschrikt door ‘queer schandalen’, waarbij verschillende grote namen betrokken zijn. Peter Tsjaikovski belandt in Parijs, op de vlucht voor zijn huwelijk. 

3. Les plaisirs et les jours

Parijs wordt de hoofdstad van de queergemeenschap. Camille Saint-Saëns, hoewel getrouwd, maakt geen geheim van zijn affaires. Marcel Proust beleeft een romance en is steeds opener in zijn werk. Le Temple de l’Amitié van Natalie Barney wordt een hotspot voor lesbische vrouwen in Parijs. De eerste queerkus spat van het witte doek. Suzy Solidor wordt de meest geportretteerde vrouw ter wereld terwijl ze openlijk zingt over lesbische liefde, in de opkomende subcultuur in cabarets en café chantants. Cole Porter laat de teugels vieren, met Les Ballets Russes als special guest. 

4. The love that dare not to speak it's name

Het proces tegen Oscar Wilde zet het Verenigd Koninkrijk in rep en roer. Edward Carpenter biedt hoop met zijn publicaties rond seksuele oriëntatie. Het inspireert E.M. Forster bij het schrijven van de Pride-novel Maurice. Er wordt geschreeuwd om sociale veranderingen, waaronder vrouwenstemrecht. Ethel Smyth wordt halsoverkop verliefd op suffragette Emmeline Pankhurst. Tijdens hun strijd belanden ze samen in de gevangenis. Noel Coward doet er alles aan om zijn homoseksualiteit verborgen te houden, terwijl heel Engeland meezingt met de muziek van Ivor Novello. ​ 

5. Anders dan de anderen

Het schandaal rond Alfred Krupp zindert na tot in de kringen van het Duitse keizerlijke hof. Als twee Adammen baden Siegfried Wagner en zijn vriend naakt aan het strand van Maleisië. Met zijn wetenschappelijk werk schrijft Magnus Hirschfeld queer geschiedenis. Op een van zijn conferenties klinkt Das Lila Lied, een van de eerste Pride-anthems ooit. Berlijn maakt naam als queer hoofdstad van de wereld, al verandert dat snel wanneer de nazi’s de macht grijpen. De duisterste bladzijdes van de geschiedenis houden ook Henriëtte Bosmans en haar geliefde Frieda Belinfante in haar greep. 

6. There's a place for us

Benjamin Britten gooit hoge ogen met zijn operadebuut in Londen. Engeland bindt de strijd aan tegen queer personen. Bekende figuren zoals acteur John Gielgud en wetenschapper Alan Turing worden niet gespaard. Ook Amerika opent de jacht op queer personen. Dimitri Mitropoulos, dirigent van de New York Philharmonic, wordt gedwongen ontslag te nemen. Leonard Bernstein neemt de functie over en moet de verwachting van een hetero waarmaken. Zijn huwelijk met Felicia leidt tot dramatische gebeurtenissen. ​ 

7. I am what I am

Voor Joseph Stalin homoseksualiteit verbood, was het in Rusland ‘gedecriminaliseerd’. Nina Dorliac is Svjatoslav Richters steun en toeverlaat. Vladimir Horowitz wijkt uit naar het Westen en trouwt met Wanda Toscanini, de dochter van ’s werelds grootste dirigent. Engeland legaliseert homoseksualiteit voor 21-plussers. April Ashley bevindt zich in het oog van de storm tijdens haar echtscheiding. In Amerika veroorzaakt Anita Bryant een ramp, met protest tot in de lage landen. Elton John en Dusty Springfield komen uit voor hun seksualiteit. Maar de strijd is nog niet gestreden. 

8. The Gay Plague

In de kunstwereld vindt een slagveld plaats. Maar de aidsepidemie veroorzaakt ook een nieuwe golf van intolerantie, waarvoor de gezondheidscampagnes tekenend zijn. In Engeland voert Margaret Thatcher de discriminerende wet Section 28 in, wat het slagen van een effectief AIDS-preventiebeleid bemoeilijkt. Vele protesten genieten steun van grote namen als Stephen Fry en Ian McKellen. Lesbische vrouwen bestormen zelfs de BBC-nieuwsstudio’s. Toch blijft de wet van kracht. De dood van Freddie Mercury en de film Philadelphia dragen bij aan een mentaliteitswijziging. 

Beelden Classical Queers © VRT