Spelen? Da's kinderspel!

Hinkelen. Foto: Rick Hartwig, via Flickr, CC BY-NC 2.0

Onder het motto ‘Game On!’ staat Erfgoeddag 2025 volledig in het teken van sport en spel. En dan mag kinderspel dus zeker niet ontbreken.

Laat ons beginnen met één simpele vraag die je vast meteen warm maakt en op verhaal brengt. Wat speelde je als kind? De kans is groot dat je meteen denkt aan een van deze spelletjes: hinkelen, bikkelen, knikkeren, touwtje springen, hoepelen, handklapspelletjes … Voor je het weet, ben je vertrokken voor een oneindige lijst boordevol spelplezier.

Spel is overal

Spel maakt onlosmakelijk deel uit van een mensenleven. Spel zou, zo schreef Johan Huizinga al in 1938 in zijn boek Homo ludens, een noodzakelijke voorwaarde zijn voor het voortbrengen van cultuur. Het Latijnse ‘ludere’ (spelen) gaf hem de nodige inspiratie voor de term die ondertussen gemeengoed is geworden. Door middel van spel leren mensen culturele vaardigheden aan. En dat spelelement vond hij overal: in de kunst, literatuur, wetenschap, taal, economie, sport, politiek, religie enz. Tegelijk werd Huizinga door critici pessimisme verweten omdat hij spel uit nieuwe tijden niet vond deugen. Mocht je graag dieper duiken in een kritische cultuurgeschiedenis van Homo ludens, dan bent je goed af bij een artikel van Pieter van Os in De Groene Amsterdammer.

Spelen is een kinderrecht

Jojo. Foto: Xulian Nava, via Flickr, CC BY-SA 2.0

Vliegeren. Foto: Brian Dewey, via Flickr, CC BY-NC 2.0

Maar er is meer, want spelen is ook een kinderrecht. Artikel 31 van het Internationale Kinderrechtenverdrag vermeldt immers dat kinderen het recht hebben om te spelen, te rusten en zich te ontspannen en deel te nemen aan culturele en artistieke activiteiten. Deze rechten vormen samen de noodzakelijke voorwaarden voor de ontwikkeling van kinderen en jongeren. Kinderen hebben natuurlijk wel vaak de neiging om te spelen. Toch zijn er volgens het VN-Kinderrechtencomité enkele factoren die hierop invloed uitoefenen zoals bijvoorbeeld de vrijheid van stress, een veilige omgeving en tijd en ruimte om te spelen zonder controle van volwassenen.

Spelen lijkt dan wel kinderspel, toch is het voor veel kinderen vaak geen voldaan recht. Denk biijvoorbeeld aan de vele kinderen in oorlogsgebied. Conflict en oorlogen hebben bovendien een impact op het spel van kinderen. "Doorheen de geschiedenis heeft oorlog invloed gehad op hoe we spelen en op het speelgoed, de poppen en de spelletjes die we tot onze beschikking hebben", zo zegt Michelle Parnett-Dwyer, curator bij The Strong, een museum over spel in New York. "Het is van vitaal belang om door spel na te gaan hoe kinderen omgaan met deze omstandigheden", schrijft ze nog.

Wat spelen we?

Maar wat spelen we dan? Ontzettend veel, zo blijkt. Vele spelletjes zijn overgeleverd en worden al generaties lang gespeeld. Denk aan knikkeren, touwtje of rekker springen, hoepelen, haasje over, bikkelen, jojoën, hinkelen, handklapspelletjes enzovoort. Andere spelletjes zijn dan weer relatief recenter (denk aan de Pokémonkaarten) of tijdelijker (zoals de flippo’s). Wie u het ook vraagt, kinderspelen beroeren het hart.

Dat ondervond ook Erfgoedcel Ieper (nu: CO7) met het project Game over: speelplaatsspelletjes. Het project ging in 2008 op zoek naar getuigenissen over de speelplaatsspelletjes van vroeger en verwerkte het verzamelde materiaal in een reeks filmpjes, met de getuigen en spelende kinderen van vandaag in de hoofdrol.

Het Speelgoedmuseum van Mechelen, vanaf einde 2024 te vinden op de nieuwe locatie aan het Koning Albertplein 2B, verzamelt ook een schat aan informatie. Zo ontdekken jonge bezoekers er hoe leeftijdgenoten uit verschillende werelddelen spelen. Met de digitale tool Iedereen speelt lanceerde het museum een project om de Belgische spelcultuur in kaart te brengen. Het museum ontwikkelde ook een pakket voor Erfgoedwijs over de vijf klassiekers onder de speelplaatsspelletjes, waaronder knikkeren, tollen, hinkelen, balvanger en bikkelen.

Een historische kijk op kinderspel

Wil je een historische kijk op (kinder)spel, dan zijn daar verschillende bronnen voor te vinden. In de eerste plaats gaf Bruegel ons met zijn werk Kinderspelen (1560) al een goede indicatie over wat er gespeeld werd in de 16e eeuw. We zien fragmenten van blindemannetje, trollen, ruitertje spelen, haasje over, steltlopen, maar ook minder gekende spelen zoals ‘over de steen trekken’, ‘duivel aan de ketting’, ‘brooikenbijt’ worden afgebeeld.

In het KMSKA kijkt u bijvoorbeeld naar Kroontjesspel van Charles Mertens (1865-1919). Het MSK toont dan weer een speels wintertafereel met Spelende kinderen op het ijs van Leon Gaspard (1882-1964). In dezelfde winterse sfeer maakte Léon Spilliaert (1881-1946) La bataille de boules de neige devant le bonhomme de neige, te zien bij MuZee.

Welke aanknopingspunten bij kinderspelen kan je vinden in je collectie? Welke spelen horen erbij? Bovenstaande werken leveren mooie vragen op bij de organisatie van een Erfgoeddagactiviteit:

Hoe werd er vroeger gespeeld? Welke spelen zijn herkenbaar? Wie speelde, en wanneer? Komen ze nu nog terug?
Uit welke materialen zijn spelonderdelen gemaakt? Sinds de jaren 1950 wordt bijna alle speelgoed gemaakt van kunststof en metaal. Tot die tijd gebruikte men natuurlijke materialen zoals textiel, hout en aardewerk.
Wie maakte de spelbenodigheden? Wat moest je daarvoor kunnen? Kon iedereen dat?
Hoe speelde je een spel? Waren er formele of informele regels? Kon je zelf nog veel verzinnen in de loop van het spel? Had iemand een bijzondere rol?

Spelen kan (bijna) overal

Kinderen spelen zowat overal: binnen in huis, in de klas, op de speelplaats, in de tuin of het bos. Met familieleden, vrienden, klasgenoten, enz. Misschien is het wel interessant om op Erfgoeddag eens buiten de erfgoedmuren te breken, en volop aan het spelen te gaan met deze tips.

Creëer speelkansen voor iedereen: bied kansen tot spelen aan voor groepen die minder toegang hebben tot bewegingskansen (mensen die minder mobiel zijn), of die minder toegang hebben tot ‘speelse’ ontmoetingsplekken. Kies bijvoorbeeld voor een samenwerking met een asielcentrum.
Zet in op het erfgoed en talent van groepen: ga na welke spelen nauw aan het hart liggen bij partners. Zo organiseerde Doek vzw, specifiek met de Afghaanse vrouwen uit de organisatie, eerder al een workshop Afghaanse vliegers maken, als sterke symbolen van het Afghaanse erfgoed.
Haal herinneringen op: creëer verbondenheid door samen uit te wisselen over kinderspel. Met enkele spelobjecten bij de hand trapt u een fijn gesprek af tussen mensen.
Maar vooral: speel!

Zo, en nu ga ik even nog wat jojoën ;-).

Meer lezen

Erfgoeddag 2025 draait om het thema Game on! Of je nu oude volksspelen nieuw leven wilt inblazen, een interactieve tentoonstelling over sportgeschiedenis wilt organiseren, of samen met lokale jeugdverenigingen een doe-activiteit wilt opzetten: de mogelijkheden zijn eindeloos.

Om je op weg te helpen, bundelden we allerlei inspiratie. Van werkvormen en locaties tot mogelijke partners en inhoudelijke voorbeelden: je vindt het allemaal in ons inspiratieluik.

Foto's: Hinkelen, Rick Hartwig via Flickr, CC BY-NC 2.0 / Jojo, Xulian Nava via Flickr, CC BY-SA 2.0 / Vliegeren, Brian Dewey via Flickr, CC BY-NC 2.0 / Pieter Bruegel de Oude, Kinderspelen, 1550. Coll. Kunsthistorisches Museum Wenen, GG_1017. Publiek domein via Wikimedia Commons / Charles Mertens, Kroontjesspel. Collectie KMSKA, inv. nr. 1793 / Léon Spilliaert, La bataille de boules de neige devant le bonhomme de neige, 1918. Collectie Mu.Zee, SM002210A. Foto: Cedric Verhelst via artinflanders.be

Katrijn Dhamers

11 juli 2024

Cultureel-erfgoedsector