Bij het ontwikkelen van nieuwe producten of diensten vertrekt men vaak van de vraag wat de meerwaarde is. Krijgen we dit product verkocht? En hoe spelen we dan het beste in op de verwachtingen van toekomstige gebruikers? Ethische vragen over de impact voor niet-gebruikers en het milieu komen daarbij niet altijd aan bod. Hoe kunnen we bij het ontwikkelen van erfgoedactiviteiten waarden integreren in het ontwerpproces? En dus ook ethisch betere producten en diensten ontwerpen?

Een toolkit voor ethisch ontwerp 

Binnen de ontwerpwetenschap ontstond de voorbije decennia meer aandacht voor waardegedreven werk. Het value led design wil meer bewust stilstaan bij de maatschappelijke impact van nieuwe producten en diensten. Volgens Jet Gispen, de oprichter van Ethics for Designers, zijn daarvoor de volgende drie competenties cruciaal:

• morele sensitiviteit: bewustzijn van de ethische lading van de ontwerpopdracht en welke vragen gesteld moeten worden.
• morele creativiteit: het koppelen van ethische vraagstukken aan ontwerpkeuzes.
• morele communicatie: in gesprek gaan over ethische overwegingen met klanten en andere belanghebbenden in het ontwerpproject.

Maar omdat mooie principes niet altijd eenvoudig in de praktijk zijn om te zetten, ontwikkelde Ethics for Designers een toolbox met zes handige templates die u gratis kunt downloaden:

• De-scription: aan de hand van eenvoudige vragen ontdekt u het wereldbeeld en de onbewuste aannames achter een bestaand ontwerp. Dit kan een opwarmer zijn voor een ontwerpproces, maar evengoed een oefening in kijken en bewustwording.
• Ethical-disclaimer: deze template doet u nadenken over mogelijke onethische gevolgen van uw product zodat u kunt bepalen hoe u deze kunt voorkomen en waar u verantwoordelijkheid voor opneemt (en waarvoor niet).
• Moral agent: een spel dat u uitdaagt om het meest ethisch verantwoorde ontwerp te maken. Aan de hand van opdrachten en kaarten ontdekt u waar de ethische uitdagingen zitten.
• Normative design scheme: met deze template onderwerpt u uw ontwerp aan een grondige en geïnformeerde ethische check.
• Moral value map: met deze oefening brengt u de belangrijkste waarden in kaart en onderzoekt u wat de gevolgen van deze waarden zijn voor uw ontwerp. U lijst de bezorgdheden op en bekijkt hoe u er rekening mee kunt houden.
• Ethical contract: een template om samen met stakeholders ethische doelen te formuleren.

Nog veel meer tools, achtergronden en voorbeelden van ethische ontwerpprocessen vindt u in de toolbox voor ethisch verantwoorde innovatie van de Nederlandse overheid.

Een toepassing voor het ontwerpen van bezoekerservaringen

De principes van het ethisch ontwerp zijn ook goed toepasbaar voor het ontwikkelen van erfgoedervaringen. Dat was althans de aanname van de medewerkers van het Emotive-project. Zij ontwerpen nieuwe bezoekerservaringen voor archeologische sites en gingen aan de slag met de principes van het ethisch ontwerp. Ze ontwikkelden een kaartenset, toegepast op erfgoedsettings. Recent publiceerden zij een artikel met hun eerste bevindingen. Ze stellen voor om ethische vragen mee te nemen in verschillende fasen van het ontwerpproces:

• Men kan bij de start een aantal waarden definiëren die men in het ontwerp een rol wil laten spelen. Dit kunnen concrete meerwaarden zijn, maar ook wat abstractere zaken als 'vrijheid' of 'respect'. Het is belangrijk deze waarden goed te definiëren en te concretiseren.
• Bij het bepalen van de doelen van het nieuwe product of de nieuwe ervaring kan men expliciet de ethische meerwaarde formuleren: wat levert het project op in ethische zin?
• Het eerste ontwerp kan men aftoetsen aan de hand van persona van verschillende betrokkenen, niet alleen de directe gebruikers, maar ook een bredere groep. Ook het milieu kan zo'n persona zijn.
• Op basis daarvan kan men tijdens het ontwerptraject uitdagingen formuleren, en doelbewust de eigen aannames in vraag stellen.

De eerste test van het kaartspel was veelbelovend en deze tool wordt momenteel verder aangepast. Hopelijk publiceren de makers de kaarten ook online, zodat we er zelf mee aan de slag kunnen gaan.

Ethisch ontwerpen in de Vlaamse cultureel-erfgoedsector?

Dit is het vierde blogbericht in een reeks over het stellen van ethische vragen in de cultureel-erfgoedsector. FARO onderzoekt vanaf dit najaar hoe ethische besluitvorming vorm kan krijgen in erfgoedorganisaties. Heeft u al ervaring met het stellen van ethische vragen tijdens ontwerpprocessen? Of denkt u graag met ons mee hoe we dat kunnen stimuleren? Neem dan zeker even contact op.

Lees ook:

• Mogen er drones vliegen boven de molens van Kinderdijk? Tijd voor een moreel beraad
• Moet de schedel van Villella teruggegeven worden? Een ethische casus uit Turijn
• Hoe gaan we verantwoord om met sponsors? Ethische comités doen uitspraak
• Kunnen we ethische verbeelding bij bezoekers stimuleren? Een voorbeeld uit Melbourne
• Ethische uitdagingen bij hedendaags verzamelen: een toolbox
• Heeft de erfgoedsector nood aan ethische gespreksleiders? Denk met ons mee!

Foto: Kaleidico via Unsplash