In een vorig leven was ik mediëvist en bestudeerde ik Middelnederlandse teksten over stadsbestuurders. Het ging dan niet zozeer om kronieken, wel over moraliserend-didactische teksten die aan schepenen en burgemeesters wilden voorschrijven hoe zij zich moesten gedragen. Een heel invloedrijke tekst daarbij was een Italiaans traktaat over het schaakspel, dat ook in Vlaanderen navolging kreeg. Lees in deze blog hoe men aan de hand van speelstukken en spelregels de maatschappij wilde uitleggen. Misschien brengt het u op het idee om voor Erfgoeddag een hedendaagse versie te maken?

Ludus Scaccorum

Ook de middeleeuwen kenden hun bestsellers, en het Ludus Scaccorum is daarvan een heel goed voorbeeld. De tekst wordt eind 13e eeuw geschreven in Genua door de dominicaan Jacobus de Cessolis en legt aan de hand van het schaakspel uit hoe de maatschappij in elkaar zit – een beetje zoals men het huidige leven zou uitleggen aan de hand van Monopoly of het ganzenbord. Jacobus beweert trouwens dat het schaakspel precies om die reden is ontstaan:  Xerxes bedacht het om de koning van Babylonië te leren dat hij zijn geweld en wreedheid moest temperen.

Elk speelstuk verbeeldt een maatschappelijke rol. De pionnen staan daarbij voor de ambachtslieden. De auteur beschrijft altijd het schaakstuk zelf en de attributen die de personages bij zich dragen (kronen, boeken, handwerktuigen). Hij voorziet ze van commentaar door concrete exempla op te nemen. Dat zijn kleine verhaaltjes die het wenselijke gedrag weergeven of juist een voorbeeld bieden van onwenselijk gedrag.

Moraal van het verhaal? Alle schaakstukken zijn van elkaar afhankelijk: ze hebben elkaar nodig om een gezonde maatschappelijke samenhang te creëren. De spelregels leggen uit hoe ze zich moeten bewegen en ook daar geldt weer: elkaar de ruimte geven en ondersteunen is de boodschap!

Dat Scaecspel: eigen accenten in Vlaanderen

Het Ludus Scaccorum kent een zeer grote verspreiding in middeleeuws Europa, zowel als manuscript als in de vroege drukkunst. Bovendien wordt de tekst in verschillende volkstalen omgezet, waaronder het Middelnederlands.

Nu was vertalen in de Middeleeuwen niet hetzelfde als vandaag. Vaak gaven auteurs een eigen draai aan de tekst en voegden ze extra exempla in. Zo ook in  Dat Scaecspel, een 15e-eeuwse vertaling die ook in de Zuidelijke Nederlanden circuleert. De onbekende auteur voegt heel wat filosofie en rechtsgeleerdheid toe aan de tekst. En hij maakt plaats voor een uitgebreide ethische toelichting voor stadsbestuurders, die op meer sympathie kunnen rekenen dan in het Latijnse origineel (wat het voor mij een interessante tekst maakte natuurlijk!).

Wat als we het schaakspel vandaag als metafoor zouden nemen? Wie zijn dan de koningen en de koninginnen? De grote politici, of eerder de economische leiders? Welke attributen geven we hen mee? En welke spelregels zouden we hen willen voorschrijven? Wellicht voer voor een fijne discussie op Erfgoeddag?

Dat Kaetsspel ghemoralizeert

De invloed van het Ludus Scaccorum gaat nog verder. Rond 1431 schrijft Jan van den Berghe, een prominente raadsheer uit de Raad van Vlaanderen, een didactisch werk waarin hij aan een breed publiek uitlegt hoe de rechtspraak in elkaar zit. Jan zelf had er een lange carrière als stadsbestuurder, baljuw en schout opzitten, dus hij wist wel waarover hij sprak.

Om leken diets te maken wat rechters doen en hoe ze tot goede oordelen komen, neemt hij het kaatsspel als vertrekpunt. We zouden dat een variant op tennis kunnen noemen. Elk hoofdstuk beschrijft eerst een regel van het kaatsen. Wanneer scoort men? Welke kleding moet men aandoen? En hoe houdt men de score bij? Vervolgens maakt Jan van den Berghe de vergelijking met de rechtspraak. Concrete exempla bieden slechte en navolgingswaardige illustraties van gedrag.

Deze tekst is zodoende een interessante bron voor de geschiedenis van het kaatsen en voor de rechtshistorie.

Wat als we vandaag zo’n tekst zouden schrijven? Welk spel zouden we dan als metafoor nemen? Welk maatschappelijk domein zouden we willen beschrijven? Welke regels zouden dan meer uitleg behoeven?