Het bestralen van erfgoedobjecten met gammastralen is een niet-giftige bestrijdingsmethode die toelaat om in één beweging grote hoeveelheden erfgoed te vrijwaren van verdere aantasting door schimmels of insecten. De methode valt enkel aan te raden bij een ernstige calamiteit waarbij grote hoeveelheden erfgoed het risico lopen onherroepelijk beschadigd te worden.

Hoe werkt het?

De erfgoedobjecten worden op palletten gestapeld en naar de gespecialiseerde firma gevoerd. Daar worden ze - pallet per pallet - op een mechanische band geplaatst die ze naar de beveiligde behandelingsruimte leidt. Daar zendt een radioactieve bron (bv. Cobalt 60) gammastralen uit over de verpakte erfgoedobjecten. De palletten draaien rondom deze stralingsbron tot de juiste stralingsdosis is bereikt en de schadelijke organismen verdelgd zijn. Daarna haalt u de palletten terug op en pakt u de objecten in eigen huis uit.

Na de behandeling blijft het nodig om de dode schimmelsporen handmatig van de erfgoedobjecten te verwijderen. Zie daarvoor 'Schimmel manueel verwijderen'.

De ontvangen hoeveelheid radioactieve straling wordt uitgedrukt in Gray (Gy), wat overeenkomt met 1 Joule per kilogram. Voor het bestrijden van insecten (gedood bij 1 tot 3 kGy) hanteert men een stralingsdosis van 2 kGy. Schimmels en schimmelsporen (gedood bij 5 tot 10 kGy) worden blootgesteld aan een dosis van 8 kGy +/- 2.

Eigenschappen

Effectiviteit

100%

Preventieve werking?

Neen

Duurtijd

Afhankelijk van de stralingsdosis en de werkdruk bij het bedrijf rekent u best op een doorlooptijd van 1 week. Wanneer een lage stralingsdosis volstaat, verblijft het erfgoed niet langer dan 1 uur in de bestralingsruimte.

Waar wordt de behandeling toegepast?

U kunt terecht bij enkele bedrijven in Wallonië of Nederland.

Voordelen

• Schimmels én insecten zijn na 1 behandeling met succes bestreden.
• De straling gaat door alle materialen heen (ook door verpakking, maar zie de randvoorwaarden verderop) en laat na behandeling geen residu achter. Materialen worden ook niet radioactief wat deze methode onschadelijk maakt voor de mens.
• Geschikt voor grote hoeveelheden materiaal, zolang het stapelbaar is op een pallet (hoogte 195 cm, inclusief de hoogte van de pallet).
• De bestrijdingsmethode is reeds veelvuldig toegepast op papier- en boekencollecties, maar ook op meubels, opgezette dieren, botmateriaal (relieken), mummies, foto's en videobanden. Toch vraagt u best op voorhand raad aan een erfgoedspecialist.

Nadelen

• Transport naar de bestrijdingsfirma en terug.
• Grote voorwerpen (groter dan de dimensies van een europallet, 120 x 80 cm en circa 200 cm hoog) gaan niet door de installatie.
• Na de bestraling blijft het nodig om dode schimmelsporen te verwijderen. En moeten de preventieve maatregelen worden opgekrikt binnen het IPM (Integrated Pest Management) van uw organisatie.
• Gammastralen veroorzaken schade aan de materialen waaruit de erfgoedobjecten zijn opgebouwd. Ze versnellen dus in feite het verouderingsproces. De schade wordt weliswaar beperkt door de stralingsdosis aan te passen en is niet zichtbaar of meetbaar. Anderzijds: actieve schimmels breken op hun beurt evenzeer de materialen af.
• CD's kunnen verkleuren, maar zouden wel leesbaar blijven.
• De methode is ongeschikt voor glasnegatieven en datadisks.

Randvoorwaarden

• Deze bestrijdingsmethode is enkel geschikt voor erg beschimmeld erfgoed. En niet bv. voor het verdelgen van schadelijke insecten in erfgoedcollecties, waarvoor voldoende alternatieven bestaan.
• Vermijd een tweede behandeling met behulp van gammastralen (bv. doordat u nalaat de preventieve maatregelen op te krikken). Een dubbele bestraling levert dan wel geen verdubbeling van de schade op (eerder een toename van 1,4) maar versnelt toch gevoelig het verouderingsproces van de erfgoedobjecten.
• Vraag steeds voorafgaandelijk advies aan een materiaalspecialist.
• Scheid op voorhand de stukken of dozen die echt bestraald moeten worden van degene waarvoor een mechanische reiniging zou moeten volstaan (bv. bij een oppervlakkige schimmelaantasting).
• Gebruik geschikte verpakkingsmaterialen zoals kartonnen archiefdozen. Folie en kratten uit polyethyleen (PE) kunnen ook, maar die drijven het te behandelen gewicht op waardoor de kostprijs van de behandeling stijgt. Verpakkingen uit polypropyleen (PP) zijn ongeschikt omdat deze kunststof al afgebroken wordt vanaf 10 kGy.

Opmerkingen

Cobalt 60 vervalt na een bepaalde tijd volledig tot gewoon nikkel. De intensiteit van de straling is bovendien goed gekend. Daarom is het een relatief veilig isotoop om mee te werken. Gammastralen worden bijvoorbeeld ook ingezet voor het steriliseren van medisch materiaal en voedingsmiddelen.

Raming kostprijs

• De kost verbonden aan de bestraling wordt bepaald door de tijd die de objecten doorbrengen in de behandelingsinstallatie. En dus door de stralingsdosis en het te behandelen gewicht.
• De transportkosten voor het heen- en terugvoeren van de voorwerpen.
• De arbeidsuren nodig voor het in- en terug uitpakken en het schoonmaken van de voorwerpen.