Ontzamelen: klaar voor de volgende stap?

Ontzamelen is in Vlaanderen in volle ontwikkeling. Begin april lanceerde FARO twee vragenlijsten over het thema, met het oog op het uitvoeren van een nodenanalyse. Die werd intussen afgerond, en momenteel onderzoeken we de resultaten om op basis daarvan in Vlaanderen een oplossing te bieden voor de noden en struikelblokken omtrent ontzamelen. Alvast hartelijk dank aan iedereen die deelnam aan de enquête!

Ontzamelen, herplaatsen en herbestemmen: wat is het verschil?

In de blogreeks 'Ontzamelen' delen enkele erfgoedmedewerkers uit de collegagroep ‘Herbestemmen’ hun ervaringen met ontzamelen. Aan vijf deelnemers legde FARO deze vier vragen voor:

Welke ervaring heeft u opgebouwd omtrent ontzamelen (herbestemmen en afstoten) in de organisatie waar u momenteel werkt?
Waarom is het onderwerp volgens u controversieel?
Welke struikelblokken ervaart u bij het uitwerken van het proces?
Welke noden zijn er volgens u in Vlaanderen om het ontzamelproces tot een goed en duurzaam einde te brengen? Zijn er naast een toolbox ontzamelen, waarin methodes en praktijkvoorbeelden worden verzameld, nog andere noden?

Maar wat houdt het begrip 'ontzamelen' nu precies in? En wat is het verschil met herplaatsen, herbestemmen en afstoten? Toegegeven, de terminologie is verwarrend. In Nederland gebruikt men zelfs een andere invulling. We zetten het gebruik in de Vlaamse sector even voor u op een rijtje.

Starten doen we met herplaatsen. Daaronder verstaan we het schenken, ruilen of verkopen van objecten/collecties uit een collectiebeherende cultureel-erfgoedorganisatie. Herplaatsen kan op twee manieren gebeuren. Het herplaatsen van objecten/collecties binnen het publieke domein duiden we aan als herbestemmen. Het object/de collectie vindt een plekje binnen een overheidsorganisatie of semioverheidsorganisatie. Afstoten duidt op het herplaatsen buiten het publieke domein. Het erfgoed is dan niet altijd publiek toegankelijk en komt in de privésfeer terecht. Het proces van herplaatsen, zowel het herbestemmen als afstoten, noemen we ontzamelen.

Ontzamelen in Design Museum Gent

In deze blog vertelt Annelies De Mey, collectiemanager bij Design Museum Gent, over haar ervaringen met ontzamelen. Annelies: “Sinds 2018 maakt ontzamelen officieel deel uit van onze actieve collectievorming. De basis werd gelegd met het project over de waardering van huishoudelijke apparaten uit de collecties van Design Museum Gent, Huis van Alijn en Industriemuseum.” [Meer over dit project kon u lezen in het maartnummer 2019 van faro | tijdschrift over cultureel erfgoed, nvdr.]

“Daarna waardeerden we ook de niet-ingeschreven objecten die we aantroffen tijdens onze depotverhuis, net als een groot aantal objecten die werden verzameld voor de expo Van bakeliet tot composiet in 2015. De objecten die niet passen in ons huidig collectieprofiel, dubbels of objecten in hele slechte toestand worden herplaatst. Ze gaan terug naar de eventuele schenker of worden herbestemd naar de collega-musea, vzw’s die werken rond upcycling en de kringloopwinkel. De restfractie wordt afgevoerd.”

In Vlaanderen is de ervaring met ontzamelen nog beperkt. Volgens Annelies verklaart dit de controverse en schroom rond de thematiek: “Het herbestemmen staat in Vlaanderen nog in zijn kinderschoenen, er zijn weinig best practices. Organisaties hebben schrik om foute keuzes te maken en erfgoed verloren te laten gaan.”

“Bovendien is het waarderen en herbestemmen zeer arbeidsintensief. Het neemt van start tot eind lange tijd in beslag. Buiten de LAMO en de Richtlijn voor de waardering van religieus erfgoed bestaat er weinig (juridische) houvast. De collegagroep is een goed initiatief om hier samen verder op in te gaan.”

Collegagroep 'Herbestemmen': volgende stappen

Sinds oktober 2020 brengt de collegagroep ‘Herbestemmen’ de noden i.v.m. ontzamelen in kaart. De pijnpunten worden binnenkort aangevuld met een nodenalayse ‘ontzamelen’. Via de FARO-website en -nieuwsbrief verneemt u binnenkort meer over de resultaten.

Annelies De Mey vat de drie kernproblemen nog eens samen. "Een tool zoals de Nederlandse afstotingsdatabase waardoor ontzamelen versneld kan worden, zou welkom zijn." Net als Jelle in een vorig blogbericht is ook Annelies vragende partij voor een vergelijkingskader: "Het ontbreekt ons ook aan een goed overzicht van welke musea welke deelcollecties verzamelen. Ten slotte is er een betere juridische omkadering nodig, die specifiek gericht is op Vlaanderen."

In het najaar start het vervolgtraject van de collegagroep ‘Herbestemmen’ en buigen we ons in verschillende werkgroepen over de noden omtrent ontzamelen. Hebt u interesse om deel te nemen aan een werkgroep? Heeft u vragen of suggesties over dit onderwerp? Neem contact op met Anne-Cathérine Olbrechts, FARO-adviseur behoud en beheer.