De Duartes: een muzikaal portret uit de 17e eeuw
Gambaspeler Thomas Baeté wekt de 17e-eeuwse muzieksalons van de Antwerps-Portugese familie Duarte weer tot leven in AMUZ en in het vernieuwde Snijders&Rockoxhuis, dat eind deze maand de deuren weer opent.
Waar nu de Stadsfeestzaal is gevestigd op de Antwerpse Meir, stond in de 17e eeuw het huis van de familie Duarte: vader Gaspar I Duarte (1584-1653), zijn echtgenote Catharina Rodrigues (1584-1644) en hun zes kinderen. De Duartes waren Portugese joden. Vanaf 1496 werden de joden in Portugal gedwongen om zich te bekeren of om het land te verlaten. Hoewel heel wat joodse families zich bekeerden, bleef het wantrouwen bestaan. Velen verhuisden, waaronder de Duartes. Antwerpen, op economisch vlak een groeipool, was voor grootvader Diego een logische keuze: van daaruit kon de familie haar handel in juwelen en edelstenen voortzetten. Ook de aanwezigheid van een grote Portugese handelsgemeenschap speelde allicht een rol. Hoewel Antwerpen onderdeel was van het Spaanse rijk, was het religieuze klimaat er rustiger. Ook al waren joden er officieel niet welkom, er werden geen pogingen ondernomen om bekeerlingen op te sporen of te vervolgen.
Het ging de Duartes er voor de wind. Diego II werd ‘Jeweller in Ordinary’ van de Engelse koning Charles I. Getuige ook de kunstcollectie die ze aanlegden, met werk van Rubens, Vermeer, Titiaan, Van Dijck en Tintoretto. Voor hen was echter muziek de edelste der kunsten. Hun muzikale kunnen en kennen etaleerden ze rijkelijk tijdens erg populaire muzieksalons. De aanwezigen waren telkens onder de indruk Zo schreef Calandrini, een Italiaans koopman, aan Constantijn Huygens, diplomaat, stadhouder van Holland en familievriend van de Duartes: “Hoe gaarne zou ik nog eens muziek hooren in het huis van Duarte te Antwerpen; te Venetië heb ik het bij [Claudio] Monteverdi niet beter gehoord.”
Een netwerk aan partituren
Alle kinderen bespeelden een of meerdere instrumenten. Leonora en haar broer Diego II componeerden ook. Omdat hun muziek nooit werd uitgegeven, gingen nagenoeg al hun composities verloren, op één handschrift van Leonora na. Ook veel andere sporen van de Duartes gingen verloren in de loop der tijden. Wie de familie en hun muziek wil leren kennen, is aangewezen op de briefwisseling van vrienden en tijdgenoten. Dankzij de goed bewaarde correspondentie van Constantijn Huygens weten we welke muziek tijdens hun salons werd uitgevoerd en welke muzikanten er optraden. In zijn brieven aan Huygens vertelde Gaspar I ook uitgebreid over de verschillende instrumenten waarop ze speelden: luit, klavecimbel, virginaal, viola de bastarde, teorbe en gitaar.
Uit diezelfde briefwisseling blijkt dat muziek voor de Duartes fungeerde als ‘relatiegeschenk’. Ze creëerden een netwerk van partituren waarin ze zelf het knooppunt waren. Er moet in Antwerpen, in de 16e en 17e eeuw een groot drukkerscentrum, veel muziek zijn uitgegeven die via de familie is verspreid.
Toch is de rol van de familie en hun netwerk in de vergetelheid geraakt. Speelde ongetwijfeld mee: hun discretie. Die was niet alleen noodzakelijk omwille van hun commerciële bezigheden en de diplomatieke relaties die de juwelenhandel met zich meebracht. Hoogstwaarschijnlijk was discretie voor ‘conversos’ (joden die zich tot het katholicisme bekeerden) als de Duartes een tweede natuur geworden. De familie was openlijk katholiek, getuige de (katholieke) liedjes, in het Nederlands, die Diego II schreef. Net zoals veel bekeerlingen verborgen ze hoogstwaarschijnlijk hun joodse ziel onder een katholiek voorkomen. De briefwisseling geeft daar echter geen uitsluitsel over.
Thomas Baeté & Transports Publics zijn ervan overtuigd dat we ons op dit punt moeten laten leiden door de muziek. Ze nemen u graag mee: via de muziek van hun tijdgenoten komen we bij de muziek van de Duartes zelf. Met de Sinfonias van Leonora Duarte, met de sefardische klanken en melodieën. Die muziek maakt het familieportret volledig.
Thomas Baeté & Transports Publics: The Duarte Circle, donderdag 22 maart 2018, 21.00 uur, AMUZ.
Neem ook zeker eens een kijkje op de website van Museum Vleeshuis. Daar ontdekt u alles over de familie Duarte en hun muziek.
THE DUARTE CIRCLE - Antwerp 1640, Transports Publics - Thomas Baeté - Korneel Bernolet (Musica Ficta MF 8028 - 5410939802821). Op de website van Klara kunt u een interview met Baeté beluisteren, net als een fraai fragment uit de cd.
Foto: het Joannes Couchet-virginaal (Antwerpen, 1650, uit de collectie van Museum Vleeshuis), te zien in de Duarte-kamer van het Snijders&Rockoxhuis. Couchet was vriend aan huis bij de Duartes.
