'Flandes Indiano' als topstuk in Memoria Chilena

Mapuche

In 1674 schreef Diego de Rosales (1603?-1677?) het handschrift Historia General de el Reyno de Chile. Flandes Indiano. Het werd voor de eerste keer gepubliceerd door Benjamín Vicuña Mackenna in drie volumes in 1877 en 1878. Vandaag is het samen met een begeleidend dossier downloadbaar op de website van het Chileense Geheugen, verzorgd door de Nationale Bibliotheek van Chili. Het is er (in de Spaanse uitgave) in drie delen te downloaden.

Flandes als metafoor

Reyno de Chile
Batalla de Quilacura
Expedición en busca de los césares

De in Madrid geboren Diego de Rosales werd na zijn wijding voor de jezuïetenorde actief in Chili. Na een actieve missioneringsfase, kreeg hij de gelegenheid een geschiedenis van Chili te schrijven. Hij gaf het als duidende ondertitel Flandes Indiano mee: een moeilijk onder controle te krijgen gebied met verzetsstrijders, dat opstandig was tegen de (vertegenwoordigers van) de Spaanse koning. Het ging daarbij vooral over referenties aan opstand en oorlog en verwijzingen naar de Tachtigjarige Oorlog. Af en toe werden expliciete vergelijkingen ingezet, zoals bijvoorbeeld in de beschrijving van de Chileense rivier Biobío, die volgens De Rosales als strategische grens even bekend mocht zijn als de Rijn of de Schelde in Vlaanderen (“igual fama que el río Rin y Esquelda, en Flandes").

De tot de verbeelding sprekende omschrijving van Chili als Vlaanderen (versta de Nederlanden) ging een eigen leven leiden, zeker sinds de publicatie van het handschrift in 1877-1878 en de heruitgaven in 1969 en 1989 (en de huidige gratis beschikbaarheid op het web). Historici gebruiken het sindsdien regelmatig als metafoor of als titel. Zie bijvoorbeeld Gabriel Guarda, Flandes indiano. Las fortificaciones del Reino de Chile, 1541-1826 (Santiago de Chile, Ediciones Universidad Católica de Chile, 1990) of Carlos Lázaro Ávila, Las fronteras de América y los "Flandes indianos" (Madrid, CSIC, 1997).

In een recent artikel onderzocht Álvaro Baraibar ('Chile como un “Flandes indiano” en las crónicas de los siglos XVI y XVII', in: Revista Chilena de literature, 85, 2008, pp. 155-175) de frequentie van die uitdrukking in de 17e en 18e eeuw. Hij concludeerde dat Flandes Indiano in het ancien regime toch niet zo algemeen gebruikt werd als de huidige titels doen vermoeden. Sinds de 16e eeuw werden wel door sommige kroniekschrijvers verwijzingen zoals 'het nieuwe Vlaanderen' of het 'andere Vlaanderen' ingezet als metafoor. 'Un otro Flandes' betekende in de 17e eeuw nog 'een lastig, problematisch, moeilijk onder controle te krijgen gebied'. Het werd in Spanje zelf gebruikt voor verhalen over opstandige gebieden, zoals bij de opstand van Catalonië in 1642. De aanhoudende problemen met de oorspronkelijke bevolking van Chili, zoals de Mapuche-indianen in en na de 17e eeuw, deed eigentijdse kroniekschrijvers grijpen naar de metafoor van het andere Vlaanderen.

Geuzenterm

Vandaag, in de 21e eeuw, kan het een nieuwe betekenis krijgen, als een soort post factum toegeëigende omschrijving van verzet tegen kolonialisme en imperialisme; een geuzenterm, waarbij verzet tegen geweld en repressie, ontembaarheid, lastigheid en weerstand net positieve associaties kunnen oproepen, zeker in een land met een geschiedenis zoals die van Chili. Zo komt het dat het vandaag als interessante disclaimer of trigger voor een dubbele lezing kan ingezet worden in een tentoonstelling zoals De Flandes a Los Andes over een legerleider in Spaanse dienst (zie een vorige blog). Flandes slaat op de Nederlanden, niet alleen het huidige Vlaanderen maar minstens evenzeer de opstandige Republiek ('Nederland' dus).

Voor wie doelgroepen in Chili wil bereiken, of het nu gaat om Mapuche (sympathisanten), om Chilenen die zich herkennen in onderdrukking door Rijken (of het nu om het Amerikaanse, het Britse of het oude Spaanse gaat) of autoriteiten en touroperators, is de metafoor van 'het andere Vlaanderen' een aanknopingspunt. Of om toeristen uit Zuid-Amerika naar het oude Vlaanderen, vol sporen van Spaanse aanwezigheid, uit te nodigen. Misschien zit hier wel een interessant aanknopingspunt om relaties aan te halen, naast de voor de hand liggende episodes van de Chileense vluchtelingen uit het laatste kwart van de 20e eeuw of de passage in Leuven in het begin van de jaren 1930 van de razend populaire Chileense heilige Padre Alberto Hurtado s.j..

Als de quick wins van de Vlaamse meesters voorbij of uitgemolken zijn, zal culturele diplomatie en andere marketing van Vlaamse (en Nederlandse) plekken, archieven en musea misschien alternatieve vormen moeten aannemen, waarbij het slim inspelen op en omkeren van de metafoor van 'un otro Flandes', kortom een underdog-link (hoe Vlaams moet het worden …)  een optie zou kunnen zijn, gericht op bepaalde streken die economisch, cultureel en democratisch zouden kunnen boomen, zoals Chili.

Foto's:

  • Mapuche, publiek domein
  • Titelpagina en illustraties uit Historia General de el Reyno de Chile. Flandes Indiano, Memoria Chilena, CC BY-SA 3.0
Marc Jacobs