Leestips: dekoloniseren van archieven

Iemand neemt een boek uit een bibliotheekrek. Foto: Pierre Bamin via Unsplash

FARO-collega Jelena Dobbels dook in de FARO-bibliotheek en las een aantal publicaties over het dekoloniseren van archieven. Een bespreking!

Omgaan met gedeelde bronnen van het koloniale verleden

De Nederlandse Raad Voor Cultuur bracht eind maart een advies uit over Omgaan met gedeelde bronnen van het koloniale verleden. Centraal staat het erkennen van het gedeelde eigenaarschap van koloniale archieven en documentaire collecties. En het laagdrempelig toegankelijk en bruikbaar maken van de collecties voor alle belanghebbenden wereldwijd.

De aanbevelingen zijn in eerste instantie gericht op de Nederlandse Rijksoverheid, maar zijn ook ruimer toepasbaar voor andere (internationale) publieke en private archiefbeheerders die koloniale archieven en documentaire verzamelingen bewaren. Een aantal aandachtspunten:

Herstel- en restitutievraagstuk

Wat met restitutie van koloniale archieven? De raad bekijkt dit vooral vanuit ethisch – en niet zozeer vanuit juridisch – oogpunt. Ook als de (Nederlandse) fysieke verblijfplaats van archieven rechtmatig is, kunnen er ethische redenen zijn om toch iets te veranderen in de omgang met dit materiaal en/of met de gemeenschappen die daar een belang bij hebben.

Er moet bij restitutie rekening gehouden worden met archiefprincipes zoals het structuur- en bestemmingsbeginsel. Herstel van onrecht vraagt behalve (de bereidheid tot) restitutie echter vooral laagdrempelige (digitale) toegankelijkheid, met ruimte voor meerstemmige perspectieven.

Digitale toegankelijkheid van koloniale archieven

Het digitaliseren en digitaal toegankelijk maken biedt veel mogelijkheden voor koloniale archieven die voor meerdere landen en gemeenschappen van belang zijn. Gedeeld eigenaarschap moet daarbij centraal staan: samenwerken bij het verbeteren van bestaande toegangen en inventarissen. In welke taal zijn ze opgesteld? Kunnen ze vertaald worden zodat alle relevante gemeenschappen deze toegangen kunnen raadplegen? Het advies vraagt ook aandacht voor bias, mogelijk kwetsend taalgebruik en eenzijdige of ontbrekende contextualisering van de archieven.

Doorwerking van historisch onrecht voorkomen

De raad benadrukt de mogelijkheden van transitional justice. Gemeenschappen kunnen herstellen van massale mensenrechtenschendingen via waarheidsvinding en door alles te doen om herhaling van het onrecht te voorkomen. Erfgoed kan daarbij een rol spelen, omdat het kan zorgen voor erkenning van onrecht, heling, dialoog en participatie. Hierbij wordt onder meer verwezen naar het werk van de Zuid-Afrikaanse archivaris Verne Harris. Harris maakte in de jaren 1990 deel uit van de Waarheids- en Verzoeningscommissie in Zuid-Afrika. Via transitional justice zette die commissie in op de verwerking van onrecht ten tijde van het Zuid-Afrikaanse Apartheidsregime.

Ghosts of archive

In 2021 publiceerde Verne Harris Ghosts of Archive. Deconstructive intersectionality and praxis, een uitgave in de reeks Routlegde Studies in Archives. Hij vertrekt vanuit het erkennen van de eigen positie en doorbreekt het idee van de vermeende neutraliteit of objectiviteit van de archivaris. Archivarissen hebben immers allemaal een eigen achtergrond, die meespeelt bij het verwerken, inventariseren en beschrijven van archiefcollecties. Het is belangrijk die positie te erkennen en te benoemen om archieven zo transparant mogelijk te kunnen contextualiseren.

Bij een meerstemmige aanpak van archieven staat ook het collectie- of acquisitiebeleid van archiefinstellingen in de kijker. Verne Harris spreekt in dat verband over de archival sliver of archiefsplinter: archiefinstellingen bewaren volgens hem slechts 5 percent van wat er in de samenleving gebeurt. Archiefstukken hebben steeds het perspectief van de archiefvormer. Ze bevatten (enkel) de informatie die de archiefvormer belangrijk vond en belichten de gebeurtenis dus slechts vanuit dat bepaald perspectief.

Bovendien worden niet alle archiefdocumenten bewaard. Er zijn selectie- en bewaarregels voor overheidsdocumenten en ook in private archiefdocumenten wordt er geselecteerd. Archieven bieden onderzoekers dus slechts een bepaalde kijk op gebeurtenissen. Het is belangrijk om dat voldoende te kunnen kaderen en contextualiseren. En in het collectiebeleid aandacht te hebben voor meerstemmigheid: wiens stem is ondervertegenwoordigd in het archief? En kan het verhaal van deze groepen op andere manieren vastgelegd worden? Samenwerken met alle betrokkenen en erfgoedgemeenschappen moet daarbij het vertrekpunt zijn.

Decolonial archival futures

Participatie van erfgoedgemeenschappen en community-based archiefwerk staan ook centraal in Decolonial archival futures van Krista McCracken en Skylee-Storm Hogan-Stacey. Dit boek zoomt in op de omgang met koloniale archieven in de Verenigde Staten, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland.

Naast de algemene context wordt via concrete cases uit deze landen aangegeven hoe erfgoedgemeenschappen betrokken kunnen worden in het dekoloniseringsproces. Bij het contextualiseren en interpreteren van archiefmateriaal, maar eveneens bij het (her)beschrijven van archieven.

Dat kan onder meer via het maken van annotaties, het toevoegen van trefwoorden of namen bij documenten of foto’s, of het opmaken van beschrijvingen vanaf nul.

Er bestaat geen one-size-fits-all aanpak. Een aantal aanbevelingen:

Participatieve beschrijving mag geen extra taak zijn die opgelegd wordt aan erfgoedgemeenschappen. Het moet tot stand komen door de betrokkenheid en behoeften van de gemeenschap.
Archivarissen moeten relaties opbouwen met de betrokken erfgoedgemeenschappen. Het dekoloniseren van archiefmateriaal vergt immers tijd en moet gebaseerd zijn op respectvolle relaties.
Voor veel archivarissen is dekoloniseren een extra taak, die bovenop hun – al goed gevuld – takenpakket komt. Archiefinstellingen moeten hun prioriteiten kiezen. Gezien de maatschappelijke relevantie van dekoloniseren, moeten archiefinstellingen nadenken over hun prioriteiten en samenwerkingen met erfgoedgemeenschappen.

Wil u een van deze boeken inkijken of lenen? Een bezoek brengen aan de FARO-bibliotheek kan op maandag, dinsdag, woensdag en donderdag, na afspraak, van 8.30 tot 16.30 uur. Een afspraak maken kan eenvoudig via bibliotheek@faro.be of 02 213 10 60.

Onze dienstverlening is volledig gratis. U kunt maximum vijf boeken lenen, de uitleentermijn bedraagt één maand. Raadpleeg ook onze online catalogus of surf naar faro.be/bibliotheek voor meer info.

Tip: snuister ook eens door de aanwinsten van de voorbije drie maanden.

Zie ook:

Op 11 en 12 juni organiseert FARO twee vormingen over een meerstemmige omgang met archieven. Lees er hier meer over.
Jelena Dobbels ging in gesprek met Verne Harris tijdens Informatie aan Zee, het tweejaarlijkse congres van de VVBAD. Hier kan u het interview lezen.
Raad voor Cultuur, Omgaan met gedeelde bronnen van het koloniale verleden. Advies over herstel en restitutie in relatie tot koloniale archieven, Den Haag, maart 2024. Het advies kan hier gedownload worden.
Verne Harris, Ghosts of Archive. Deconstructive intersectionality and praxis, Routledge, 2021. ISBN 9781032036229.
Krista McCracken en Skylee-Storm Hogan-Stacey, Decolonial archival futures, ALA Neal-Schuman, 2023. ISBN 9780838937150.