Van ganzenbord tot Monopoly: bordspellen als inspiratie

Ganzenbord met 'Spear’s ganzenbord'. Fabrikant: J.W. Spear & Söhne. Coll. Museum Rotterdam (30085-A-I). Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

Wie Game on! zegt, zegt ook bordspellen: een wondere wereld vol spelregels, pionnen, kunstig vervaardigde spelborden en uren spelplezier. Een geknipte invalshoek dus voor Erfgoeddag 2025. Neem die kanskaart en begeef u naar start!

Bordspellen kennen een lange geschiedenis en evolutie en groeiden via talloze variaties uit tot zeer geliefde competitie- en gezelschapspellen. Sommige speelt u met twee, andere met meerdere spelgenoten. Er zijn de fysieke, dus analoge, spellen waarbij de deelnemers letterlijk rond een bord geschaard zitten. Sinds de opkomst van de computer en het internet bestaan er voor heel wat spellen ook digitale versies. Het voordeel van de fysieke spellen is dat er geen computer of digitale connectie nodig is en spelers rechtstreeks contact hebben met elkaar. Het grootste nadeel? Er durft wel al eens een onderdeel verloren te gaan.

Wat ze allemaal gemeen hebben is dat ze mensen samenbrengen voor vertier en ontspanning. Daarnaast hebben ze vaak ook een educatieve waarde, zoals het leren omgaan met regels en het oefenen in strategisch denken. Denk maar aan schaken, go, dammen of Stratego. Ook het ganzenbord dient ter lering: het bord symboliseert een levensweg.

Mens erger je niet. Fabrikant: Jumbo / drukkerij doos: Portielje / drukkerij spelbord: IJssel. Coll. Museum Rotterdam (30308). Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

In de 20e eeuw, en dan vooral in de tweede helft ervan, kent de spelindustrie een enorme groei. In vele Vlaamse gezinnen duiken spellen als Monopoly, Cluedo, Risk en Stratego op naast klassiekers als het ganzenbord en Mens erger je niet! Eind 20e eeuw beginnen fantasyrollenspellen als Dungeons and Dragons aan een ware opmars.

Van een aantal van die spellen verschijnen echte collector's items. Elke zichzelf respecterende (hard)rockgroep heeft een eigen versie van Monopoly. Van AC/DC, Kiss, Queen, The Beatles, enz. vindt men makkelijk speciale Monopoly-edities. Ook succesvolle televisieseries en films worden met een dergelijke uitgave van het spel bedacht.

Duits Monopoly-bord. Horst Frank via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0

Eerste editie 'The Landlord's Game', c. 1904. Publiek domein via Wikimedia Commons

Monopoly zelf kent een merkwaardige geschiedenis. Over de impact en de geschiedenis van het spel ontstond trouwens redelijk wat controverse. De oudste versie van het spel zou volgens de geheime geschiedenis The Landlord's Game van Elisabeth J. Magie zijn. Bedoeling was het systeem van monopolies aan te klagen. In het klassieke verhaal over het ontstaan van Monopoly is Charles B. Darrow de uitvinder. Hij wordt er na de uitgave door Parker Brothers Inc. in 1935 steenrijk mee.

In de jaren zeventig van vorige eeuw lanceert Ralph Anspach het spel Anti Monopoly. Hij krijgt het meteen aan de stok met Parker Brothers, gaat op zoek naar de historiek van het spel en krijgt zo Elisabeth Magie in de gaten. Na een lange juridische strijd haalt Anspach, nogal onverwacht, in 1983 zijn gelijk voor het Hooggerechtshof van de VS. Magie werd voordien al uitgekocht door Parker Brothers maar doet een slechte deal.

Vice over Monopoly en Want.nl over Monopoly zijn maar een paar van de vele webpagina’s die aan de controverse gewijd zijn. Ook het Amerikaanse Public Broadcasting Service (PBS) wijdde er de documentaire Ruthless: Monopoly's Secret History aan.

Hoe dan ook, Monopoly wordt een van de meeste verkochte en meest gespeelde bordspellen in het genre.

Klaar? Start!

In vele kasten en op zolders bij gezinnen in Vlaanderen moeten nog een hele hoop bordspellen te vinden zijn. Zou het niet mooi zijn mochten die op Erfgoeddag opgediept worden om er samen met buren of in een ander verband mee te spelen. Enkele tips:

Organiseer een spelletjesmarathon, laat bezoekers hun eigen spel meebrengen en breng deelnemers samen rond het speelbord.
Focus op één bepaald spel, bv. Mens erger je niet!, en breng bezoekers alle kneepjes van dat spel bij. Of geef spelkansen aan mensen die niet zo vertrouwd zijn met deze klassieke bordspelen, zoals anderstalige nieuwkomers. Laat hen kennismaken met dit bijzondere erfgoed en vooral ... breng hen samen rond het spelbord.
Of breng alles in gereedheid voor een ruilbeurs voor kaart- en bordspellen. Moet kunnen!

Erfgoeddag 2025 draait om het thema Game on! Of u nu oude volksspelen nieuw leven wilt inblazen, een interactieve tentoonstelling over sportgeschiedenis wilt organiseren, of samen met lokale jeugdverenigingen een doe-activiteit wilt opzetten: de mogelijkheden zijn eindeloos.

Om u op weg te helpen, bundelden we allerlei inspiratie. Van werkvormen en locaties tot mogelijke partners en inhoudelijke voorbeelden: u vindt het allemaal in ons inspiratieluik.

Foto's: Ganzenbord met 'Spear’s ganzenbord'. Fabrikant: J.W. Spear & Söhne. Coll. Museum Rotterdam (30085-A-I). Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0 / Mens erger je niet. Fabrikant: Jumbo / drukkerij doos: Portielje / drukkerij spelbord: IJssel. Coll. Museum Rotterdam (30308). Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0 / Duits Monopoly-bord. Horst Frank via Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0 / Eerste editie 'The Landlord's Game', c. 1904. Publiek domein via Wikimedia Commons

Jan De Smedt

11 juli 2024

Cultureel-erfgoedsector