In ons land zijn er veel instanties die aan Tijl Uilenspiegel en zijn entourage (Lamme Goedzak, Nele en Soetkin) hun naam ontlenen: talloze cafés, vrije radio's, volksdansgroepen en crèches. En er is ook een tijd geweest waarin heel wat ouders hun kinderen naar een van deze personages noemden. Als heroïsche graadmeter kan dat tellen. In het boek  ‘Held voor alle Werk. De Vele Gedaanten van Tijl Uilenspiegel’ analyseerde Marnix Beyen het gebruik van deze figuur. Tijl liet zich zowel voor de Vlaams-nationalistische, katholieke, liberale, socialistische, communistische en zelfs anarchistische kar spannen.

Toen  Charles De Coster in 1867 zijn ‘La Légende et les aventures héroïques, joyeuses et glorieuses d'Ulenspiegel et de Lamme Goedzak au Pays de Flandres et ailleurs’ publiceerde, bestond er zoiets als een Franstalig belgicistisch flamingantisme. Dat moest de nog jonge Belgische staat helpen behoeden voor 'de gevaren van het Franse annexionisme'. Uilenspiegel vond daarna, in het begin van de 20e eeuw, zijn weg naar de ontkiemende Vlaamse beweging; en in het zog van dat flamingantisme ook naar het katholieke Vlaanderen.

Dat was enigszins bevreemdend.  De Coster situeerde zijn verhaal in de 16e eeuw, de tijd van de Nederlandse opstand tegen de katholieke Spanjaarden. Dat was niets minder dan een antiklerikaal statement. "Wilde men binnen het verzuilde klimaat van het eerste decennium van de 20e eeuw de populaire volksfiguur ook voor katholieken aanvaardbaar maken, dan moest men hem wel naar een andere periode muteren," aldus Beyen. En aldus geschiedde, want het in 1905 verschenen ‘Tyl Uilenspiegel in Vlaanderen’ van Jan Bruylants opereert de vrolijke schavuit opeens twee eeuwen later, en wel als "één van de bezielers van het katholieke, conservatieve verzet van de Brigands tegen de 'heiligschennende' Franse revolutionairen". Uilenspiegel in een nieuwe gedaante, en wel als Boerenkrijg-held! Diezelfde Bruylants draaide zijn hand  overigens niet om voor een reisje in de tijd meer of minder. In 1921 werd Uilenspiegel een Belgische en anti-Duitse held.

Er kwamen ook communistische, aktivistische, antidemocratische en antisemitische versies van de schalk. Nog later, om en rond de Tweede Wereldoorlog, schakelde de collaboratie, maar ook het verzet en zelfs de wallingantische beweging, de volksheld in voor hun zaak. Na de Tweede Wereldoorlog werden Tijl en de zijnen opgevist door de jeugdbeweging en de enigszins in de touwen hangende Vlaamse beweging. Zo vrolijkte  de KSA haar kampvuurfeesten tot in de late jaren 40 op met het Verdinaso-lied 'Als Uilenspiegel is opgestaan'. In Hugo Claus ‘Tand om tand’ werd Uilenspiegel dan weer een antiflamingantische en antiklerikale figuur. Ook andere kunstenaars gingen ermee aan de slag, zoals de goedmoedige traditionele, ondanks-alles-Vlaamse Uilenspiegel in liedjesteksten van Wannes van de Velde en Willem Vermandere.

Beyens boek is een heldere analyse van al de  koerswissels en aanpassingen van Uilenspiegel. Zoals het een held betaamt: prettig plooibaar, naargelang de noden van het moment. Warm aanbevolen voor elke helden-activiteit in het kader van Erfgoeddag!

Leestips:
- BEYEN (Marnix), Held voor alle werk. De vele gedaanten van Tijl Uilenspiegel, Antwerpen, Houtekiet, 1998, 160 p. De volledige tekst van het boek is online raadpleegbaar op de website van de  Nederlands Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren.
- JANSSENS Jozef (red.), Uilenspiegel, de wereld op zijn kop, Davidsfonds – Clauwaert, Leuven, 1999, 271p.

Bekijk hieronder een filmpje over Tijl Uilenspiegel, op muziek van Richard Strauss. Diens 'Till Eulenspiegel lustige Streiche' behoort nog steeds tot het populaire orkestrepertoire. Je kunt het filmpje ook bekijken via de toegankelijke player.

Afbeeldingen:
Tijl Uilenspiegel in diverse gedaanten.