"Het medium televisie is per definitie manipulatie. Ook in non-fictie. Monteren is selecteren, is manipuleren. Je vermeldt het ene en het andere niet. Personage A krijgt tien minuten en personage B slechts drie. De vraag is: in functie waarvan selecteer je [als journalist]?" Aan het woord is Leo De Bock, die zijn sporen bij de VRT heeft verdiend.

[...] Een televisiemaker werkt bovendien niet alleen met waarheden, maar ook met de wetmatigheden van het televisiemedium. Hij werkt voor een televisieomroep én hij werk voor een kijkerspubliek. Wat die kijkers aangaat, is het duidelijk dat televisie boeiend moet zijn, meeslepend, en tegenwoordig nog heel wat meer. Als je alle waarheden wenst te brengen, riskeer je daar niet in te slagen.  [...] Voorts zijn sommige waarheden oninteressant of is het erg moeilijk om met die waarheden goede televisie te maken, wegens 'er zit onvoldoende beeld in', of 'met het oog op een boeiend, sterk verhaal zijn de waarheden alleen maar verstorend...'

Maar, los van de kern van de zaak - hernemen we even het eerste artikel uit het lijstje der plichten van de Belgische Code van Journalistieke beginselen - "De journalist moet de waarheid eerbiedigen, wat de gevolgen voor hem mogen zijn. Deze plicht vloeit voort uit het recht van het publiek om de waarheid te kennen" - zijn er nog andere gevaren die de impact van 'de vierde macht' aantasten.

"De journalistiek sterft uit door de commercie. De belangrijkste taak van journalisten is te proberen mensen de waarheid te vertellen. Maar keer op keer maken we verhalen die verdraaid zijn en onwaarheden bevatten, of die propaganda zijn. O, zeggen mensen dan, dat moeten jullie zeker schrijven van jullie rijke bazen. Maar dat was vroeger. Het echte probleem is de nieuwe generatie krantenbazen die niet uit is op propaganda, maar op winst. Deze eigenaren hebben verschrikkelijke schade toegebracht aan de redacties. Ze hebben hun kosten verlaagd door te bezuinigen, en hun inkomsten verhoogd door steeds meer pagina’s en bijlagen te eisen. Journalisten hebben dus geen tijd meer om hun werk te doen. Ze praten niet meer in het café met politieagenten en leraren. En vooral: ze hebben geen tijd meer om de feiten te checken, de basis van het vak.” Ferme uitspraken van Nick Davies, auteur van het spraakmakende boek ‘Gebakken lucht’, in een gesprek met de Volkskrant.

En dat lijkt ook bevestigd te worden door onderzoeksjournaliste en lector aan de Arteveldehogeschool Marleen Teugels. Zij stelt pertinente vragen: "Waarom heeft bijna een derde van de beroepsjournalisten in Vlaanderen last van burn-out? De allerbelangrijkste factor is werkdruk. Hoe groter de werkdruk, hoe groter de uitputting en het cynisme bij de journalisten."

En iets minder zware kost, maar desalniettemin toch relevant is ook de technische kant van dit verhaal. In de vaste truukendoos van televisiemakers zit al jarenlang een groene of blauwe achtergrond (een chromakey in het jargon) die achteraf vervangen kan worden door een willekeurig videobeeld. Op die manier verschijnen achter een weerman of -vrouw de nodige kaarten en kan de correspondent in Washington altijd net voor het Witte Huis zitten, ook al zit hij of zij in werkelijkheid enkele kilometers verderop in een studio zonder ramen. We hebben allemaal leren leven met dat soort kleine leugentjes, maar soms schrik je toch nog even van de mate waarin die 'gemaakte' achtergronden gebruikt worden. Bij Amerikaanse dramaseries bijboorbeeld lijkt het schering en inslag te zijn. Bijna geen enkele buitenscène wordt - als we onderstaande video mogen geloven - nog echt in open lucht opgenomen. Bekijk het filmpje op de toegankelijke YouTube-player. Het illustreert heel duidelijk hoe beelden kunnen worden 'samengevoegd' en zo nieuwe, filmische 'realiteiten' kunnen ontstaan.

Maar... hoe ging de verslaggeving in het verleden er aan toe?

Leestips: MATHIJS (Ernest) en HESSELS (Wouter), Waarheid en werkelijkheid. Feitelijke, fictionele en artistieke representaties van de realiteit, Brussel, VUBPress, 2007, 336p. Het fragment van de tekst van Leo De Bock is afkomstig uit dit boek. Zijn bijdrage kreeg de titel 'De documentaire tussen fictie en realiteit: de invloed van nieuwe wetmatigheden bij televisie' mee.

Lees de volledige bijdrage van Marleen Teugels op de website van Apache.

Afbeeldingen: cover van 'Gebakken lucht' en het 'Waarheid en werkelijkheid'-boek.