De beroemde schilderijen en tekeningen van James Ensor, waarin hij zichzelf portretteert tussen de maskers, blijven tot de verbeelding spreken, ook in het buitenland (bv. retrospectieve tentoonstelling in het Museum of Modern Art). “Ensor gebruikt het masker bijna systematisch als een instrument van ontmaskering, het bespottelijke, ruwe, boosaardige, lelijke of trieste gelaat van de fantastische maskerwezens onthult hun ware aard,” aldus Herwigt Todts, auteur van het standaardwerk 'James Ensor. Schilderijen en tekeningen uit de verzameling van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen'.

James Ensor putte voor zijn verzinnebeelding van het groteske uit een eeuwenoude, Europese traditie: het carnaval! In veel streken was (en is) carnaval zowat het belangrijkste volksfeest van het jaar, een soort van 'bevoorrechte tijd', wanneer zaken die de mensen door het hoofd speelden eindelijk onbestraft konden worden uitgesproken. Carnaval was "vakantie, een spel, een doel op zich, dat geen toelichting of rechtvaardiging behoefde", aldus historicus Peter Burke. Mensen droegen maskers met lange neuzen, gooiden met eieren en ze executeerden 'Carnaval'. Zo beelde Brueghel het gevecht tussen 'Carnaval' en de 'Vasten' af (zie de afbeelding hieronder) en werden er toernooien gehouden (o.a. in Bologna, 1506) tussen de beide tijds- en betekenisprotagonisten. Daarbij onderging Carnaval een schertsproces, legde een 'bekentenis' af en stelde hij een schertstestament op, waarna hij (zogezegd) werd geëxecuteerd (op de brandstapel). Soms werd er in plaats daarvan een varken plechtig onthoofd of werd er, zoals in Madrid gebruikelijk was, een sardine met de nodige eer ter aarde besteld...

Leestips: Todts (Herwig), James Ensor. Schilderijen en tekeningen uit de verzameling van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, Antwerpen (BAI en KMSKA), 2008

BURKE (Peter), Volkscultuur in Europa 1500-1800, Amsterdam, Agon, 1990, 357p.