Friedrich Nietzsche (1844 – 1900), een van de meest invloedrijke en spraakmakende 19e eeuwse Duitse filosofen, had het in zijn boek ‘Also sprach Zarathustra’ over de Übermensch – vrij vertaald als de superman. De notie werd in Nazi-Duitsland nauw verbonden met heldendom. Tijd om het begrip even tegen het licht te houden.

Nietzsche beschouwde de werkelijkheid als pure chaos. Elk idee van structuur (zin of betekenis) die we aanbrengen in de werkelijkheid was voor hem per definitie ‘vals’. Zijn waarheid over de werkelijkheid is dat er geen waarheid is… Elke zin of betekenis die we aanbrengen, stelt Nietzsche, is een constructie. De neiging om zin te geven aan ons leven komt voort uit onze ‘wil tot macht’. De werkelijkheid die we waarnemen valt met andere woorden samen met de ‘wil tot macht’.

De Übermensch is zich bewust van deze aard van de werkelijkheid. Hij gaat echter nog een stapje verder. Dit lot, de werkelijkheid, is chaos en daardoor per definitie lijden en hij omarmt het alsof hij het zelf geschapen heeft. Dit concept benoemt Nietzsch als ‘Amor fati’. Dit is niet te verwarren met het concept van de berusting in het eigen lot, zoals in het Christendom. Deze Übermensch zegt uit volle borst ‘ja’ tegen het leven. Nog meer zelfs moest dit leven eeuwig wederkeren (het idee van de ‘eeuwige wederkeer’), dan zou hij het nog steeds volledig beamen.

Doordat hij erkent dat de werkelijkheid chaos is, is de Übermensch zich ook bewust van de conflicten die schuil gaan in zijn eigen karakter. Hij bezit de kracht om deze te smeden tot één geheel, één stijl. Deze Übermensch is op zich geen echte mens, want dit ideaal is zo goed als onmogelijk te bereiken. Maar Nietzsche beschouwt Goethe bijvoorbeeld wel als een prototype voor de ‘hogere mens’. Want wat Goethe wilde, was de ‘totaliteit’, hij bestreed de scheiding van redelijkheid, zintuiglijkheid, gevoel en wil (die Kant gepredikt heeft). Hij dwong zichzelf tot heelheid en op deze manier schiep hij zichzelf.Nietzsche pleitte voor meer individualisme in plaats van kuddegeest. De Übermensch is diegene die zichzelf durft los te maken van het systeem en op zichzelf steunt. Daarbij meende Nietzsche dat de mens van nu slechts een schakel is, een ontwikkelingsfase tussen een dier en de übermensch die we eigenlijk bedoeld zijn te worden: een boven alle irrationaliteit staand groots wezen. In zijn boek 'Also sprach Zarathustra' schrijft Nietzsche: 'de Übermensch staat tot de mens als deze tot de aap' en 'de mens is een koord gespannen tussen de Übermensch en het dier'. Men zou daarop de conclusie kunnen trekken dat Nietzsche bedoelde dat in de mens van nu de spanning tussen het 'dierlijke' en 'bovenmenselijke' voelbaar is.

Wanneer de nazi's echter gebruik maken van deze term, wordt de term Übermensch via het sociaal darwinisme aan het begrip 'ras' gekoppeld. Dit had weinig te maken met Nietzsches oorspronkelijke interpretatie. Ook ontwikkelden de nazi's (van wie sommigen overigens zonder enige blijk van echte inzichten dweepten met Nietzsche) het begrip Untermensch, als tegenhanger van de übermensch: daarmee riepen ze een begrippenpaar in het leven dat bij Nietzsche niet voorkomt.

Leestips:
TANNER (Michaël), Nietzsche, s.l, Lemniscaat, s.d. Zie ook het Wikipedia-artikel dat aan Nietzsche gewijd is, met oa een uitgebreide bibliografie. Hieronder een korte intro (in het Engels) tot het werk van Nietzsche.