Op zoek naar een originele invalshoek voor een (lichtjes andere) kijk op de kunstgeschiedenis? Een paar jaar geleden pakte de Nieuwe Kerk in Amsterdam uit met de expo ‘Black is beautiful’. Er waren meer dan 130 Nederlandse en Vlaamse kunstwerken te zien uit een periode die zo’n zeven eeuwen omspant. Met de keuze voor 'positieve' afbeeldingen wilde men de blik op de beeldvorming over mensen van Afrikaanse origine verbreden. Met ruim aandacht voor sterke mannen en helden!

Een positieve kijk van kunstenaars op zwarte mensen was van bij het begin het uitgangspunt en, behalve kwaliteit, een belangrijk selectiecriterium voor de tentoongestelde werken. Volgens curator Esther Schreuder bekeek het publiek en vorsers zwarten te lang door een eenzijdige 19e-eeuwse bril. Zwarten waren louter slachtoffers, van slavernij en racisme.

Het oudste stuk was het Spiegel Historiael van Jacob van Maerlant (1325-1335), dat een miniatuur bevat met Karel de Grote die zijn lans tussen de ribben van een Moorse prins steekt. Het jongste stuk was een Portret van Nelson Mandela dat Marlene Dumas – zowat de duurste kunstenares ter wereld – maakte ter gelegenheid van de 90e verjaardag van de zwarte leider. Die zeven eeuwen werden netjes onderverdeeld in thema's, zoals de zwarte koning, sterke mannen, wijze vrouwen, bedienden, slaven, portretten, personificaties van Afrika, Zuid-Amerika, helden of exotische modellen.

In de Nederlanden - tot 1830 mét België - waren de eerste donkere personages op laat-middeleeuwse miniaturen te ontdekken. Moren waartegen moest worden gevochten, zoals te zien was in het manuscript van Jacob van Maerlants ‘Spiegel Historiael’. Het bekendste zwarte personage in die tijd is de Ethiopische koning Balthasar, te bewonderen op miniaturen in getijdenboeken, op schilderijen over de ‘Aanbidding van de koningen’ én op een olieverfschets van Peter Paul Rubens.

Vanaf de 16e eeuw werd de wereld steeds groter en ruimer. Zwarte mensen kwamen vaker voor op allegorieën, als personificaties van Afrika, de nacht en het vuur en op etnografische afbeeldingen. In de beeldende kunst werd verwezen naar overzeese activiteiten in Suriname, Brazilië en West-Afrika. Meer en meer stonden levende mensen model voor de kunstenaars en werd de doorsnee Nederlander met kleurlingen geconfronteerd. Afbeeldingen van gewone zwarte mensen, maar ook van slaven en bedienden kwamen tevoorschijn. Zo is er Rembrandts tekening van twee zwarte trommelaars, de portretstudies van Jan Visscher, Cornelis Troost, Gaspar de Crayer en Jan Mastaert, in opdracht gemaakte afbeeldingen van roemrijke gebeurtenissen uit de nationale geschiedenis en litho’s gepubliceerd in Nederlandse vertalingen van Harriet Beecher Stowes beroemde slavenroman ‘Uncle Tom’s Cabin’.

‘Black is beautiful’ herinnerde dat de samenleving niet altijd zo multicultureel geweest is in de 21e eeuw. In de middeleeuwen waren de inwoners van onze gewesten per definitie blank. De eerste zwarten die hier in de 15e en de 16e eeuw opdoken, waren slaven of dienaren van de Portugese, Spaanse en Italiaanse kooplieden die in grote centra zoals Brugge en Antwerpen filialen hadden. Zelfs in de zeventiende eeuw was het in artistiek opzicht nog een gebeurtenis dat een zwart model kwam poseren in het atelier van Rubens. Verscheidene Antwerpse meesters maakten toen dankbaar gebruik van de kans om een Afrikaan 'naar het leven' af te beelden. De man is op verscheidene schilderijen te herkennen.

Leestip:
SCHREUDER (Esther), Black is beautiful. Rubens tot Dumas. Zwarte mensen in de kunst van de Lage Landen, Zwolle, Waanders, 2008, 387p.

Bezoek de tentoonstelling 'Black is beautiful' online; met filmpjes en kijktests. Op de website van de AVRO kun je een lange reportage over de expo herbekijken.

Afbeelding:
Johan Coenraad Leich portretteert de zwarte Jan Kooi (of Kooij) op de manier zoals veel blanke helden in die tijd worden afgebeeld. Frontaal in beeld en met al zijn medailles duidelijk zichtbaar opgespeld. Hij glimt van trots. Jan Kooi is een van de drieduizend Afrikanen die meevechten aan Nederlandse zijde in de strijd tegen de Atjehers. Jan Kooi valt vooral op door zijn dapperheid. Volgens het Overveluws Weekblad uit 1879 is hij ‘uiterst beschaafd’. Olieverf op doek, (c) Museum Bronbeek, Arnhem, 1883.02-2. Meer info over deze figuur en zijn tijd vind je elders op de website van de expo.