Doorheen de tijden veranderden de ideeën en opvattingen over armoede heel sterk. Zo ging de slinger heen en weer tussen enerzijds mededogen en begrip, en anderzijds (harde) repressie en preventieve maatregelen. Op het einde van de 18e eeuw ontstonden de eerste tuchthuizen in ons land, en wel in Gent (1772) en Vilvoorde (vier jaar later). Tijdens de Hollandse Tijd bouwde de 'Maatschappij van Weldadigheid' in de Noorderkempen een bedelaarshuis met een groot aantal kleine hoeves. De 'landlopers'die er tewerk gesteld werden, vormden het heidelandschap om tot een dambordstructuur van akkers, weiden en bossen, omringd met dreven.

Kort daarna, in 1866, stemde het Belgische parlement de 'Wet op de Landloperij'. Die zit in het collectief geheugen: wie op straat komt, moet zijn identiteitskaart kunnen tonen en moet voldoende geld bij zich hebben om minstens één brood te kunnen kopen. Die wet betekende ook de start van de Rijksweldadigheidskoloniën in Merksplas en Wortel. Maar omdat arm zijn geen misdaad is, werd ook dat systeem afgeschaft.

Op het domein van Wortel-Kolonie (600ha) staat vandaag een van de gevangenisinstellingen van het Federaal Ministerie van Justitie. Een steenworp verder, op het domein van Merksplas-Kolonie (eveneens 600 ha) stuit je op de grootste gevangenis van België, naast een opvangcentrum voor illegalen. De geschiedenis van de armoede is hier in het landschap tastbaar aanwezig. Heel dit 'justitiedorp' is ook immers een groot openluchtmuseum, dat de penitentiaire geschiedenis van ons land - die hand in hand gaat met de 'armoedegeschiedenis', zo blijkt - ontsluit.

In heel Europa werd er op het einde van de 18e eeuw naarstig gezocht naar oplossingen voor het probleem van het pauperisme. Het was de Nederlander Joannes Vanden Bosch, die op het idee kwam om de zogenaamde 'landbouwkolonies'. In 1818 stichtte deze ex-generaal in Drenthe de ‘Maatschappij voor Weldadigheid voor de Noordprovinciën van Nederland’. Tussen 1818 en 1826 werden er daar zes zogenaamde ‘vrije kolonies’ opgericht. Dit waren instellingen waar de armen min of meer op zelfstandige basis een kleine hoeve mochten uitbaten. Omdat deze initiatieven succes kenden, werd op 3 januari 1822 een nieuw project gestart, de ‘Maatschappij voor Weldadigheid van de Zuidelijke Nederlanden’. Een jaar later kocht Vanden Bosch meer dan 1.000 ha heidegronden tussen Merksplas, Rijkevorsel en Wortel. In Wortel kwam de ‘vrije kolonie’ met 129 hoevetjes, elk voorzien van 3,5 hectaren grond. In Merksplas kwam de ‘onvrije kolonie’. Op de eerste steen van het bedelaarshuis leest men "B. VAN DEN BOSCH, DEN 4 JUNI 1824". Beide projecten werden echter geen succes, om diverse redenen.

Lees in de boeiende tekst van conservator Karel Govaerts (zie de bijlage hieronder) meer over de geschiedenis van Merksplas en Wortel.

Leestips:
- DE POTTER (Agathon), DUCPETIAUX (Edouard) et DEVAUX (Paul), De l’instruction obligatoire comme remède aux maux sociaux, Paris, 1866, 323 p.
- VERCRUYSSE (Tine), Edouard Ducpetiaux (1804-1868) als penitentiair hervormer: de centrale gevangenis in Leuven (1860) als concretisatie, Leuven, KULeuven, Onuitgegeven
verhandeling, 1999, 189 p.
- SABINE (Ruts), Wortel-Kolonie : maatschappelijke en ruimtelijke aspecten: van historisch schets naar toekomstmogelijkheden, Gent, UGent, Onuitgegeven verhandeling, 1997, 135 p.

Meer weten over het Gevangenismuseum? Tussen maart en oktober is het elke tweede en vierde zondag (tussen maart en oktober) open tussen 13.00 en 18.00u. en voor groepen op afspraak tijdens de week. Het Gevangenismuseum bevindt zich in de voormalige Landloperskapel, Kapelstraat te Merksplas.Daarnaast is er de gegidste wandeling langs het Vagebondjespad. Die kan je elke tweede zondag van de maand (tussen maart en november) meemaken. Start om 14u aan de Landloperskapel te Merksplas, en voor groepen op afspraak.

Tentoonstelling over landlopers en armoede in de Landloperskapel, Kapelstraat te Merksplas, elke zaterdag en zondag, van 3 april t.e.m. 17 april, en voor groepen op afspraak tijdens de week.
Meer info:
Gevangenismuseum vzw, p/a Hoevestraat 31, 2330 Merksplas
T. +32 14 63 36 24
E. govaert [dot] karel [at] skynet [dot] be (govaerts [dot] karel [at] skynet [dot] be )
W. www.gevangenismuseum.be

VVV-Toerisme Merksplas
T. +32 14 63 94 77
E. toerismemerksplas [at] skynet [dot] be

Afbeeldingen:
Maquette van de zogenaamde stervormige Ducpétiaux-gevangenis (boven), detail van een gevangenisdeur en het interieur van een cel. Interieur van het Gevangenismuseum.