Tentoonstelling 'Recht door zee. Navigeren van 1500 tot vandaag'

De expo ‘Recht door Zee. Navigeren van 1500 tot vandaag’ onderzoekt de technologische geschiedenis van navigatie-instrumenten en verkent het verrassende verband tussen tijd en plaats op zee. Via unieke voorwerpen, van sextanten tot actuele state-of-the-artnavigatiesystemen, uit collecties van diverse (privé-)verzamelaars ontstaat een gevarieerd en interactief expositieprogramma rond de belangrijkste onderwerpen en schakelmomenten van koersbepaling op zee. 

Drie sites, één sterke basis, verschillende spelers: de tentoonstelling ‘Recht door Zee. Navigeren van 1500 tot vandaag’ vindt plaats van 4 juni 2022 tot en met 11 september 2022 en loopt gelijktijdig op drie museumlocaties in de centrumstad Sint-Niklaas die op wandelafstand van elkaar liggen.

  • Mercatormuseum: In het Mercatormuseum ligt de klemtoon op de impact van Vlamingen (Belgen) op de navigatie op zee. We behandelen belangrijke figuren zoals Gemma Frisius (driehoeksmeting), Lucas Waghenaer (zee-atlassen), Michiel Coignet (nautische hemisfeer), Petrus Plancius (eerste vermelding Zuiderkruis), Gerard Mercator (Mercatorprojectie), Adrien de Gerlache (Belgische ontdekkingsreiziger) … In deze zaal wordt gewerkt met boeken, atlassen en manuscripten in tafelvitrines en een begeleidende, uitdiepende wandpresentatie en digitale schermen.
  • Tentoonstellingszaal (645m²): in deze zaal vindt een belevingsgerichte thematische uitdieping plaats over navigatie op zee van de 16e eeuw tot vandaag. In computeranimaties krijgt de bezoeker een algemene intro met probleemstellingen en de oplossingen voor navigatie van de oudheid tot vandaag. Een galerij van 23 m lang en bijna 4 m breed met een grote glaspartij leent zich uitstekend tot het ruimtelijk visualiseren van de chronologisch oudste thema's: varen op waarneming en ervaring (portulaan en pilot chart) en varen op dieptemeting (lood). In het grote gedeelte van de zaal, een massieve ruimte van 450 m², worden volgende aspecten van navigatie op zee uitgediept: positiebepaling: breedte = latitude (astro-navigatie) en lengte = longitude (chronometer) / bepaling richting (kompas) / bepaling snelheid (logs) / andere factoren (stroming, getijden, meteorologie, wrakken) / de scheepsbrug / hulpmiddelen (zeekaarten, precisie-instrumenten, almanakken, scheepsjournaals, verrekijkers, enz) / ontdekkingsreizen vanuit westers perspectief / zeevaartscholen / navigatiepraktijk vandaag. Objecten worden per bovengenoemd thema als ensemble in beveiligde vitrines gepresenteerd en gekoppeld aan objectidentificatie op leessokkels. Film en computeranimaties maken het concept heel toegankelijk.
  • Piet Elshoutzaal (190 m²): hier wordt het thema ‘navigatie-instrumenten na 1945’ uitgediept door enkele sponsors van de expo: DEME, GeoXYZ en Skydec. Daar sluiten demo’s van hedendaagse navigatiehard- en software bij aan. Ook een vaarsimulator krijgt er een plaats. Ten slotte duidt de Belgische Marine in een film haar opdrachten vandaag: het beschermen van vaarroutes, NAVO-opdrachten en het beschermen van de eigen economische zone / territoriale wateren.

Projectresultaten

1. De complexe materie van navigeren op zee werd op een geslaagde wijze vertaald naar een groot publiek.

De samenwerking tussen curatoren, de dramaturg en scenograaf en de professoren van de Antwerp Maritime Academy resulteerde in een gelaagde presentatie waarbij objecten, duidende teksten en multimedia elkaar afwisselen. De thematisch-chronologische opbouw van de expo en de gevatte wandteksten en uitgebalanceerde objectidentificatie namen de doorsnee-bezoeker op sleeptouw doorheen het verhaal. Voor de meerwaardezoeker boden de gratis wandelgids en de keurig uitgegeven catalogus meer gerichte wetenschappelijke info. In totaal vonden 5.063 bezoekers de weg naar de expo. De bezoekerstevredenheid was zeer groot, zo bleek uit publieksonderzoek van het museum en MuseumPASS.

2. De bezoekers verlieten de expo met minstens noties van praktische kennis van navigeren op zee.

Drie universele historische verhalen als intro bij de expo (de omzwervingen van Odysseus, de muiterij op The Bounty en de problematiek van vluchtelingen uit West-Afrika) brachten bezoekers in de gepaste sfeer. Op de scheepsbrug konden bezoekers met replica's van navigatie-instrumenten, geholpen door instructiefilmpjes, zelf een breedtebepaling op zon of poolster uitvoeren, wat velen ook deden. Meer dan 400 kinderen slaagden erin de schat van Tuizentfloot te vinden, na een intensieve zoektocht in het museum. En met de vaarsimulator van Stentec kon men zelf als zeiler het ruime sop kiezen.

3. Het Mercatormuseum als ankerplaats voor Belgen die toonaangevend waren in de geschiedenis van de navigatie.

Met to-the-point teksten en fotovergrotingen, maar vooral met aangepaste objecten, plaatste het Mercatormuseum de focus op personen uit ons land die de bakens verzet hebben in de geschiedenis van de navigatie. De echte topstukken van Coignet en Arsenius kregen we door budgettaire beperkingen niet in bruikleen. Dit werd ruimschoots goedgemaakt door de bruikleen van een zeer zeldzame chronometer van De Kemel of diverse stukken die verwezen naar de overwintering van De Gerlache en bemanning op de zuidpool.

4. Een gespecialiseerd publiek maakte kennis met historische objecten uit niet-publieke collecties.

Een substantieel deel van het publiek bestond uit mensen die actief zijn of geweest zijn in de zeevaart, koopvaardij en marine, als professional en als hobbyist. Gespecialiseerde media Boot Magazine, Varen, Seatalk hebben over de expo bericht. Ook de nautische sponsors DEME, Geoxyz, Skydec enz, brachten bezoekers aan. Bijna 100 rondleidingen voor leden van verenigingen (heel vaak actief in de nautische sfeer) zorgden voor verdieping en focus op de tentoongestelde collecties. En dit voor een uniek tijdelijk project, want minder dan 10% van de getoonde voorwerpen was afkomstig uit een publiek toegankelijke collectie.

5. Opdracht geslaagd voor beleving.

De meer dan 300 getoonde voorwerpen werden in een boeiende levende context geplaatst.

  • Sfeerschepping met een compilatie beelden en geluiden uit de historische film ‘The mutiny on The Bounty’ (1935).
  • Een 14’ durende documentaire over de historiek en evolutie van zeekaarten, opgenomen in de kaartenzaal van de Antwerp Maritime Academy.
  • Het complexe verhaal van ‘the quest for longitude’ werd met een humoristische noot volledig verteld door zes acteurs, geschminkt en gekleed in de tijdsgeest van de 18e eeuw.
  • De scheepsbrug, uitgerust met alle nodige instrumenten uit de verzameling van de marine bood plaats aan vijf schermen met demofilmpjes over het gebruik van antieke navigatie-instrumenten.
  • Wie zonder gids de expo bezocht, kon veel info halen uit de computeranimaties over de historiek van navigatie en de ontdekkingsreizen.
  • Nooit eerder getoond beeldmateriaal (in kleur) van het schoolschip De Mercator.
  • Een documentaire van 10 minuten over moderne navigatietechnieken, opgenomen op de scheepsbrug van het Belgische fregat Leopold I.
Partnerorganisaties

Met onontbeerlijke partners (NavigArte collectie, Jan De Graeve, The Phoebus Foundation en private bruikleengevers) worden bruiklenen afgesloten die het fundament van de expositie vormen.

De samenwerking met de Belgische Marine (BM) vloeit voort uit het peterschap van de stad Sint-Niklaas van de fregatten Westdiep (tot 2007) en Louise-Marie (vandaag). Van bij de aanvangsfase werden de tentoonstellingsverantwoordelijke en collectieverantwoordelijke historische stukken van de BM betrokken. De BM verricht onderzoek voor de museumpresentatie en de redactie van de catalogus. De BM geeft navigatie-instrumenten en -documenten in bruikleen voor de hoofdstukken 1940 tot vandaag. De BM laat filmopnames aan boord van haar schepen maken. De BM levert een boei voor de buitenruimte van het museum en de brug van de mijnenveger M482 Visé. De expo wordt mee opgenomen in de communicatiekanalen van Defensie en het medium Seatalk.be. (Onder)officieren zullen als gids/host worden ingeschakeld bij speciale evenementen.

De samenwerking met de Antwerp Maritime Academy (AMA) (voorheen Hogere Zeevaartschool Antwerpen) is een vervolg op het project 'Mercator Digitaal' (2012) waarbij de AMA meegewerkt heeft aan filmopnames op zee over de projectie van de wereldkaart van Mercator. Van bij de aanvangsfase werden de professoren Marieke Uten (hedendaagse navigatietechnieken) en Kris De Baere (historische navigatietechnieken) bij dit project betrokken. Vanuit de ruime onderwijsexpertise ondersteunt de AMA het onderzoek dat voorafgaat aan de duiding van objecten in de opstelling onder meer met een afzonderlijk item over astro-navigatie. De AMA geeft museale objecten (memorabilia, hulpmiddelen bij educatieve opdrachten, navigatie-instrumenten) in bruikleen. 

Het laatste decennium heeft de Universiteit Gent Vakgroep Geografie (UG) een actief partnerschap opgezet met het Mercatormuseum en neemt ze in dit project een adviserende rol op.

De Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas (K.O.K.W.) werd opgericht in 1861 en toont in het Mercatormuseum talloze waardevolle historische objecten: kaarten, atlassen en globes waaronder enkele voorwerpen die behoren tot de Topstukkenlijst Vlaanderen. Van bij de aanvangsfase werd de collectieverantwoordelijke cartografie bij het project betrokken. De K.O.K.W. beschikt over een uitgebreide bibliotheek over de figuur en het werk van Mercator. Deze documentatie vormt de ideale basis voor verder onderzoek gekoppeld aan zeenavigatie. De K.O.K.W. geeft kaarten en atlassen die aansluiten bij de tentoonstellingsitems in bruikleen en legt in de permanente presentatie van het Mercatormuseum linken met de expo. In het e-zine en op de website zal speciale aandacht worden besteed aan de tentoonstelling. Bestuursleden zullen als gids groepen bezoekers rondleiden. 

Leden stuurgroep

Wetenschappelijk comité

  • Dhr Ward Bohé (conservator SteM Sint-Niklaas)
  • Prof. Dr. Kris De Baere (Antwerp Maritime Academ)
  • Dhr Jan De Graeve
  • Prof. Dr. Philippe De Maeyer (UGent)
  • Prof. Dr. Koenraad Van Cleempoel (UHasselt)
  • Prof. Dr. Carl Dierickx (UHasselt)
  • Dhr Eddy Maes (Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas)
  • Tweede wachtmeester Pierre Müller (Belgische Marine)
  • Vaandrig ter zee Emmanuel Reynaerts (Belgische Marine)
  • Pof. Dr. Marieke Uten (Antwerp Maritime Academy)
  • Mevr Jolien Van den Bossche (adviseur curator SteM Sint-Niklaas)

Praktische info

Looptijd van
Looptijd tot
Organisatienaam
SteM Sint-Niklaas
Contactpersoon
Ward Bohé
Adres
Zwijgershoek 14
9100 Sint-Niklaas
Telefoon
03 778 34 50
Financieringsbron(nen)

Stad Sint-Niklaas, Vlaamse overheid

Privésponsors: DEME, Guylian, Standaard Boekhandel, GeoXYZ, Skydec, Haedes, IPEI Belgium, Solidor, VC Wood, De Watergroep, Yssalon Foubert en Stentec Software

Andere projecten

Art United is een 3-jarige samenwerking tussen diverse culturele partners met het doel expertise op ...

Met het participatieproject Iedereen speelt ! wil het Speelgoedmuseum Mechelen de Belgische spelcultuur in kaart ...

Een wetenschappelijke expo over vroeg-zestiende-eeuwse gedrukte boeken evolueerde tot een innovatief mediawijs en interactief project ...