Musea

De International Council of Museums (ICOM) definieert musea als volgt: “Een museum is een permanente instelling, zonder winstbejag, toegankelijk voor publiek, die ten dienste staat van de gemeenschap en haar ontwikkeling. Een museum verwerft, behoudt, onderzoekt, presenteert, documenteert en geeft bekendheid aan de materiële en immateriële getuigenissen van de mens en zijn omgeving, voor doeleinden van studie, educatie en genoegen.” (Nederlandse vertaling van ICOM Statutes art. 3 para.1)

Musea leggen zich toe op talrijke thema’s of disciplines (schone kunsten, natuurwetenschappen, cultuurgeschiedenis, techniek, hedendaagse kunsten …). Rode draad doorheen die verscheidenheid zijn de basisfuncties die elk museum uitoefent, namelijk het verzamelen, behouden, onderzoeken van collecties, evenals het presenteren en toeleiden naar collecties. Daarnaast betrekken ze actief de maatschappij, in het bijzonder erfgoedgemeenschappen, bij hun cultureel-erfgoedwerking. Om deze optimaal te kunnen vervullen, trachten musea voldoende garanties in te bouwen op het vlak van management, infrastructuur, toegankelijkheid, financiële en personele middelen, en nemen ze de nodige deontologische regels in acht. De Vlaamse overheid kan aan musea die aan bepaalde kwaliteitsnormen voldoen een kwaliteitslabel toekennen.

Musea in Vlaanderen en Brussel besteden veel aandacht aan hun maatschappelijke opdracht en aan hun publieke rol. Zo vormt het onderwijs een belangrijke doelgroep en trachten zij via evenementen of acties een nieuw publiek te bereiken, zoals bijvoorbeeld gezinnen met (heel) jonge kinderen. Bovendien schakelen musea zichzelf ook steeds meer in het geheel van vrijetijdsnetwerken in. De afgelopen jaren ontwikkelden musea eveneens een sterke focus op maatschappelijk kwetsbare groepen, met oog voor de diversiteit in de samenleving. Ook aan (lokale) gemeenschappen wordt steeds meer aandacht besteed.

Naast de publiekswerking en het toegankelijk maken van collecties is er ook een intensieve en omvangrijke werking die zich afspeelt achter de schermen van musea. Verzamelen, bewaren en onderzoeken zijn functies die eveneens elk een hoge mate van expertise vereisen, en dit op heel uiteenlopende gebieden. Kortom, alle basisfuncties van musea zijn sterk met elkaar verweven en beïnvloeden elkaar.

Musea in Vlaanderen verenigen zich in ICOM-Vlaanderen, de lokale afdeling van de International Council of Museums. Musea in Brussel kunnen zich aansluiten bij de Brusselse Museumraad. Beide overkoepelende vakorganisaties werken rond allerlei aspecten van het museumberoep.  De erkende Vlaamse musea hebben zich verenigd in het Overleg Landelijke Musea.

Archieven

Archieven zijn plaatsen waar men documenten (archiefstukken) uit het verleden, ongeacht de vorm (geschreven, gedrukt, audiovisueel of digitaal), bewaart en toegankelijk maakt voor burgers, onderzoekers, studenten en alle gebruikers met een interesse voor het verleden. Deze documenten werden ontvangen of opgemaakt door een persoon, een familie, een vereniging, een overheid, een instelling, een bedrijf of een organisatie.

Archieven zijn niet alleen plaatsen waar documenten worden bewaard. De archivaris speelt ook een centrale rol in de informatiehuishouding van een administratie. Hij of zij staat in voor het geheel van normen, de opmaak van archiefbeheersplannen en alle procedures en activiteiten van een archiefvormer met betrekking tot het informatiebeheer. Archieven ontwikkelen ook een publiekswerking: ze organiseren bijvoorbeeld tentoonstellingen, lezingen en een educatief aanbod. Ze doen ook steeds meer inspanningen om via outreachactiviteiten kwetsbare doelgroepen te bereiken. Archieven zijn maatschappelijk dus van zeer groot belang. Ze bewaren het geheugen van de samenleving, ze geven vorm aan onze identiteit en zijn de hoeksteen van de informatiemaatschappij. De Vlaamse overheid kan aan archieven die aan bepaalde kwaliteitsnormen voldoen een kwaliteitslabel toekennen.

De Vlaamse Vereniging voor Bibliotheek, Archief en Documentatie (VVBAD) is de Vlaamse beroepsvereniging van archivarissen en documentenbeheerders. Deze ledenvereniging, ondersteund door een professioneel team, stimuleert overleg en samenwerking in het werkveld en streeft naar uitwisseling van kennis en expertise. De archiefinstellingen met een landelijke werking hebben zich verenigd in het Overleg Landelijke Archieven Vlaanderen (OLAV). De International Council on Archives (ICA) is een internationale niet-gouvernementele ledenorganisatie die door belangenbehartiging, het instellen van standaarden en het versterken van de professionaliteit van archivarissen de toegang tot archieven wil verzekeren.

Erfgoedbibliotheken

Een erfgoedbibliotheek is een bibliotheek die een cultureel en/of wetenschappelijk belangrijk patrimonium van geschreven, gedrukte, gedigitaliseerde en elektronische publicaties bewaart, beheert, bibliografisch ontsluit en beschikbaar stelt. Deze functie kan ofwel de uitsluitende opdracht van de bibliotheek zijn, of een gedeelte van de opdracht van de bibliotheek (bibliotheken die ook een bewaarcollectie beheren). De Vlaamse overheid kan aan erfgoedbibliotheken die aan bepaalde kwaliteitsnormen voldoen een kwaliteitslabel toekennen.

Als collectiebeherende erfgoedinstelling beheren erfgoedbibliotheken een rijk geheel van collectiematerialen: schriftmaterialen uit de oudheid, handschriften uit de middeleeuwen, (post)incunabelen of wiegendrukken (eerste drukken 15e eeuw), gedrukte publicaties zoals boeken, ‘efemera’ (pamfletten, vlugschriften ...), reeksen van kranten of andere periodieke publicaties, partituren en bladmuziek, ‘grijze literatuur’ (onderzoeksrapporten, overdrukken …), enzovoort. Maar ook archivalisch of cartografisch materiaal zoals affiches, officiële aktes, foto’s en ander beeldmateriaal.

De erfgoedbibliotheken staan ook stevig met hun beide benen in de 21e eeuw: de digitale informatievoorziening is voor hen cruciaal. Daartoe behoort ook de opdracht voor het op lange termijn bewaren van ‘digital born’ publicaties (elektronische publicaties zoals bijvoorbeeld e-books of elektronische tijdschriften). De erfgoedbibliotheek ontwikkelt een collectiebeleidsplan waarin ze haar visie op de (digitale) collectie omschrijft en een collectiebeleid uittekent. Als publiek toegankelijke bibliotheken werken zij vooral voor studenten, onderzoekers of andere professionele doelgroepen, maar ook voor alle geïnteresseerde gebruikers met een historische interesse. Zij organiseren ook tentoonstellingen, lezingen en rondleidingen voor het brede publiek. Net als archieven doen ze steeds meer inspanningen om via outreachactiviteiten kwetsbare doelgroepen te bereiken.

Het Cultureel-erfgoeddecreet subsidieert de vzw Vlaamse Erfgoedbibliotheek, die werd opgericht in 2008, en zes leden telt: de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, de Universiteitsbibliotheek Antwerpen, de Stadsbibliotheek Brugge, de Universiteitsbibliotheek Gent, de Universiteitsbibliotheek Leuven en de Provinciale Bibliotheek Limburg. Ze is het ankerpunt voor de volledige erfgoedgemeenschap rond geschreven, gedrukte en digitale collecties bewaard in Vlaamse erfgoedbibliotheken.

Cultureel-erfgoedorganisaties met een dienstverlenende rol

Volgens het Cultureel-erfgoedecreet van 2017 kan de Vlaamse Regering een werkingssubsidie toekennen aan cultureel-erfgoedorganisaties met als doelstelling het opnemen van een dienstverlenende rol op landelijk niveau. Een rol is “een dienstverlenende taak of een cluster van dienstverlenende taken die uitgevoerd wordt ter ondersteuning van, rechtstreeks of onrechtstreeks, de functies bij andere actoren of cultureel-erfgoedgemeenschappen”. Het kan gaan over diverse types van rollen, bijvoorbeeld rond een bepaald thema of type erfgoed, of over een bepaalde technisch-functionele expertise, of m.b.t. een bepaalde deelsector. Ook collectiebeherende organisaties (musea, archieven, erfgoedbibliotheken) kunnen (bijkomend) dienstverlenende rollen opnemen. Op regionaal niveau worden de dienstverlenende rollen opgenomen door intergemeentelijk samenwerkingsverbanden of voor wat Brussel betreft door de Vlaamse Gemeenschapscommissie.

Het vorige decreet van 2012 omvatte een groep van dienstverlenende organisaties zoals de landelijke expertisecentra, de landelijke organisaties voor volkscultuur (Familiekunde Vlaanderen en Heemkunde Vlaanderen), en diverse andere samenwerkingsverbanden en actoren (de Vlaamse Kunstcollectie, CAHF, de Archiefbank Vlaanderen, de Vlaamse Erfgoedbibliotheek en Lukas – Art in Flanders). Ook in het nieuwe decreet zullen dienstverlenende organisaties ten dienste staan van andere cultureel-erfgoedorganisaties binnen de sector, of van andere beheerders van cultureel erfgoed, voor wie erfgoedzorg geen kerntaak is. Of zij nemen een actieve ondersteuningsrol op voor de cultureel-erfgoedgemeenschap waar ze deel van uitmaken.

Nieuw in het decreet van 2017 is de ‘cultureel-erfgoedorganisatie die de cultureel-erfgoedwerking opneemt voor het immaterieel cultureel erfgoed’. Deze organisatie zal de functies opnemen voor immaterieel cultureel erfgoed, en onder meer ook het platform en het netwerk rond immaterieel cultureel erfgoed coördineren. Zij zal een cultureel-erfgoedwerking rond de vijf domeinen van immaterieel cultureel erfgoed uitbouwen zoals aangegeven in de UNESCO-conventie van 2003 houdende de bescherming van het immaterieel cultureel erfgoed.