Bissegem - Terug in handen: een registratie- en herbestemmingstraject - Landbouwmuseum Leiedal vzw
Thema
collectiemanagement
informatiebeheer
waarderen, selecteren en herbestemmen
Aard collectie
Agrarisch-ambachtelijk erfgoed uit de tweede helft van de 19e en de eerste helft van de 20e eeuw.
Context
De kleinschalige vzw Landbouwmuseum Leiedal beheerde tot eind 2014 de bijna 1.000 landbouwwerktuigen en -machines uit het voormalige Landbouwmuseum. Dat kon u tot 2006 op de Kruiskouter in Bissegem bezoeken. De collectie was tijdelijk opgeslagen in een landbouwloods, in een soort 'winterslaap' die nefast dreigde te worden. De vzw had niet langer de mogelijkheid om ze dagelijks te onderhouden en open te stellen. Er bleek ook slechts een summiere en onvolledige inventaris beschikbaar te zijn.
Het Landbouwmuseum Leiedal is niet het enige in zijn soort dat recent de deuren sloot in West-Vlaanderen. Dergelijke musea spreken een steeds kleiner publiek aan en hebben meestal geen dynamische werking. Bovendien is er nogal wat overlap in de samenstelling van agrarisch-ambachtelijke collecties en bevatten ze vaak grote stukken die moeilijk te beheren en te bewaren zijn.
Daarom nam de Provincie West-Vlaanderen het initiatief om vanuit haar regierol inzake depotbeleid het project 'Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen' op te starten, i.s.m. het Leuvense Centrum voor Agrarische Geschiedenis (CAG), dat de belangrijkste landbouwlocaties in kaart brengt en aan een vergelijkend onderzoek onderwerpt. Ook de landbouwcollectie Leiedal maakt er deel van uit. Het project liep van 2014 tot 2016. Dankzij een registratie- en herbestemmingstraject in 2013-2014 kregen nagenoeg alle stukken van de collectie een nieuwe toekomst.
Doel
- Een volledige beschrijving en fotografische documentatie van de hele collectie.
- Waardering van de collectie met het oog op een integrale herbestemming.
- Virtuele ontsluiting van de collectie als geheel.
Timing
November 2013 - november 2014
Budget
€ 20.050 (€ 10.000 voor rekening van stad Kortrijk, € 10.000 provinciale subsidie binnen het erfgoedreglement en € 50 van de vzw Landbouwmuseum Leiedal. Het budget voorzag vooral in de loonkost van de projectmedewerker van het CAG.
Aantal medewerkers
Projectstuurgroep: 7 leden - Registratie en waardering: 2 CAG-medewerkers
Externe hulp
- Zuidwest (projectcoördinatie en subsidieaanvraag)
- CAG (registratie, waardering)
- Stad Kortrijk (logistieke en praktische ondersteuning)
- Provincie West-Vlaanderen (projectadvies en -begeleiding via depotconsulent Registratie)
Gebruik richtlijnen of standaarden
- SPECTRUM (registratie en afstoting)
- MovE-invulboek en AAT-ned (registratie)
- Op de museale weegschaal (waardering)
- LAMO en Bulkafstoting in musea (afstoting)
- COMETA (collectiebeschrijving)
Concrete aanpak
Stappenplan
- Op enkele grote stukken na werd de volledige collectie verhuisd van de hoeve in Heule naar de voormalige brandweerkazerne Tuighuizen in Kortrijk. Hierdoor kon men de collectiestukken wetenschappelijk beschrijven en fotografisch documenteren. Aan alle stukken werd een label met een nieuw objectnummer bevestigd.
- Vervolgens werden de papieren fiches ingevoerd in de provinciale erfgoeddatabank Erfgoedinzicht en gepresenteerd op www.erfgoedinzicht.be.
- De collectie werd onderverdeeld in waarderingscategorieën aan de hand van vooraf afgesproken criteria. Dit alles gebeurde op basis van de nieuwe waarderingsmethodiek Op de museale weegschaal van de Nederlandse Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.
- Voor de meest waardevolle stukken werd een museale herbestemming gezocht. Erfgoedinzicht.be werd als een catalogus gebruikt waaruit geïnteresseerde musea hun keuze konden maken. Ongeveer een derde van de collectie kreeg zo een nieuw onderkomen in een museum.
- Voor de rest van de collectie werd een kijkdag georganiseerd voor particuliere verzamelaars. Voor de bekendmaking werd de lokale pers ingeschakeld en opnieuw diende erfgoedinzicht.be als catalogus (waarbij de museaal herbestemde stukken tijdelijk offline waren gehaald).
- Geïnteresseerden vulden op de kijkdag een schenkingsformulier in met daarop de vermelding van de objectnummers van de stukken die zij kosteloos overnamen. Op die manier werden alle overige stukken (2/3 van de collectie!) particulier herbestemd.
- Het was de wens van voormalig conservator Joris Buyse dat de zorgvuldig verzamelde collectie bijeen zou blijven. Hoewel dat (fysiek) niet haalbaar bleek, blijft de collectie virtueel samen en wordt ze ontsloten via Erfgoedinzicht.
- De Provincie West-Vlaanderen werd na de vereffening van de vzw Landbouwmuseum Leiedal in december 2014 de eigenaar van alle collectiegegevens en -foto's.
- Verder blijft de hele afstotingsprocedure gedocumenteerd in Erfgoedinzicht. Ook toekomstige eigendomswissels zullen hierin opgenomen worden.
Praktische hulpmiddelen
- borstels
- vuilzakken
- digitale reflexcamera
- witte achtergrond (voldoende groot)
- schaallatten
- grote tafel
- kleinere werktafel
- labels voor fysieke nummering
- computer met internetverbinding
- ...
Andere nuttige info
- Een actieve lokale erfgoedgemeenschap rond de collectie was er amper. Een oproep voor vrijwilligers leverde helaas niets op.
- De vrijwilligers konden ingezet worden voor het afstoffen en verplaatsen van de collectiestukken, naast het helpen met fysiek nummeren en fotograferen.
- Ook bij andere registratieprojecten voor landbouwcollecties blijkt het heel moeilijk om vrijwilligers te bereiken, ondanks het inschakelen van de lokale pers en allerlei digitale kanalen.
- Het maatschappelijk draagvlak voor dit soort collecties is niet groot en het zware, veelal vuile werk schrikt potentiële vrijwilligers af.
- Ook voor het verzamelen van het immaterieel cultureel erfgoed over de objecten en deelcollecties waren de mogelijkheden beperkt. Voor de stukken bestonden geen herkomstgegevens en door het verdwijnen van de conservator en de actieve vrijwilligers kon weinig extra immaterieel erfgoed geregistreerd worden over een zeer streekgebonden collectie.
Evaluatie
- Sinds de sluiting van het Landbouwmuseum Leiedal in 2006 werd de landbouwcollectie bedreigd door verval. Dankzij de financiële steun van de stad Kortrijk en de Provincie West-Vlaanderen kon een CAG-projectmedewerker zich enkele maanden toeleggen op de registratie en waardering van de collectie. Dit vormde de sleutel om verdere gemotiveerde keuzes te kunnen maken m.b.t. het toekomstige beheer van de collectie.
- De registratie van een landbouwcollectie betekent dat men soms in moeilijke omstandigheden moet werken. Dat was ook hier het geval: omgaan met grote en soms gevaarlijke stukken, werken in een onverwarmde loods tijdens de winter, ontbreken van hulp van vrijwilligers ...
- De waarderingsmethodiek van 'Op de museale weegschaal' bleek vlot toepasbaar op een landbouwcollectie, mits het gericht selecteren van de criteria en de voorkennis van CAG m.b.t. de waarderingscontext: de (West-)Vlaamse agrarische collecties (cf. 'Veldwerk/Denkwerk, Agrarisch erfgoed in Vlaanderen: stand van zaken en analyse', 2005).
- Het inzetten van Erfgoedinzicht als herbestemmingsinstrument bleek erg handig. Zo bleven alle gegevens centraal bewaard en circuleerden er geen verschillende versies van documenten. Ook de nieuwe eigenaars maakten er actief gebruik van.
- De organisatie van een kijkdag was een schot in de roos. De volledige collectie werd uiteindelijk herbestemd, een resultaat dat ruim boven de verwachtingen van het projectteam uitsteeg. Over de kijkdag werd ruim gecommuniceerd via de lokale/regionale pers.
- Het eigenlijke registratie- en herbestemmingstraject werd binnen 1 jaar afgerond (registratie: 6 maanden - waardering en herbestemming: 6 maanden), wat binnen de deadline van het gesubsidieerde project viel. Er was vooraf wel 1 extra jaar nodig om alle partners samen te brengen en de neuzen in dezelfde richting te krijgen.
Aanbevelingen
- Roep als beheerder van een agrarisch-ambachtelijke collectie externe hulp in, naast financiële ondersteuning en expertise, voor de registratie en waardering van uw collectie.
- Bedenk dat een goede inventaris onontbeerlijk is voor het slagen van een herbestemmingstraject: de tijd die daarin wordt geïnvesteerd, wint u later in veelvoud terug.
- Zorg voor voldoende bewegingsruimte voor het registreren en fotograferen van grote collectiestukken of machines.
- Vergeet ook de nodige persoonlijke beschermingsmiddelen niet: werkhandschoenen, veiligheidsschoenen, stofmasker ...
- Open communicatie werkt! Betrek de pers tijdig bij een herbestemmingstraject en zorg voor een positieve boodschap: 'collectie krijgt nieuw leven/wordt virtueel samen bewaard/blijft als geheel toegankelijk'.
- Bereid een kijkdag grondig voor. Zo kreeg het grootste deel van de landbouwcollectie Leiedal in slechts anderhalf uur tijd 58 nieuwe eigenaars!
-
- Zorg voor een grotendeels op voorhand ingevuld schenkingsformulier in voldoende exemplaren.
- Maak afspraken over de workflow, ieders taak en de te volgen procedures op de dag zelf.
- Zorg voor voldoende toezicht op de kijkdag en twee objectlabels per collectiestuk om eventuele geschillen te vermijden.
- Voorkom verwarring op de kijkdag door de reeds museaal herbestemde stukken duidelijk af te zonderen van de collectie die nog particulier verdeeld kan worden.
- Vraag elke nieuwe eigenaar om een forfaitair bedrag dat de kosten van de organisatie van de kijkdag kan helpen dekken.
-
Contactgegevens
- Tijs De Schacht - projectcoördinator, tijs@zuidwest.be, 056 24 16 16
- Brecht Demasure & Bert Woestenborghs - projectmedewerkers, brecht.demasure@cagnet.be, 016 32 35 42
- Livia Snauwaert - Erfgoedinzicht, livia.snauwaert@cjsm.vlaanderen.be, 02 553 42 13
