Leestip: Nora Krugs ‘Heimat’
Een boek dat het midden houdt tussen een strip, een roman, een documentaire, familieplakboek en ook het relaas is van een bijzondere historiografische zoektocht naar de (ongemakkelijke) waarheid over een familie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het kan ook u inspireren.
De Duitse stripmaker Nora Krug (°1977) groeide op in Karlsruhe, volgde een opleiding als documentairemaker aan het Liverpool Institute for Performing Arts (opgericht door Paul McCartney) en verhuisde meer dan tien jaar geleden naar New York. Zopas verscheen de Nederlandse vertaling van Belonging. A German Reckons with History and Home. In het eerste hoofdstuk lezen we hoe ze als Duitse in het buitenland vaak te maken kreeg en krijgt met de negatieve stereotypen die er over Duitsland en de Duitsers bestaan; denk aan taal en de ‘attitude’ van ‘de Duitser’. Die voortdurende stroom van confrontaties waarbij ze met de neus op het Duitse imago (slash de identiteit) werd gedrukt zette haar aan het denken. Zo merkte ze dat ze bij de yogales haar arm niet eens schuin omhoog kon steken “zonder te denken aan de Hitlergroet”.
Het grote zwijgen
Haar identiteit als Duitse leek rechtstreeks verband te houden met (en ook gereduceerd te worden tot) de Tweede Wereldoorlog en het Hitlerbewind. Ze beschrijft heel nuchter over wat er tijdens de lessen geschiedenis in haar jeugd verteld werd – ze kreeg “een heel breed, algemeen beeld van de Tweede Wereldoorlog, en de collectieve schaamte daarover.” En: “De oorlog was mijn hele jeugd door aanwezig, maar op een onuitgesproken manier, een beetje zoals de soepterrine met de leeuwenkop, een erfstuk dat achter ons normale servies in de kast stond. […] Ik wist dat mijn land niets meer met oorlog te maken wilde hebben sinds de OORLOG, dat er niets heroïsch of zinvols aan was om soldaat te zijn en dat de vrede koste wat het kost bewaard moest worden.” Er vielen haar nog andere zaken op, zoals het taalgebruik: “We schrapten de Duitse woorden voor held, overwinning, veldslag en trots uit ons vocabulaire. We vermeden superlatieven en we gebruikten het woord Zusammengehörigkeitsgefühl (het gevoel van identificatie met een groep en het geloof in iets wat meer omvat dan alleen jou) wel voor de Amerikaanse culturele identiteit, maar niet voor die van onszelf.”
Met de school ging ze naar concentratiekampen in Frankrijk, Duitsland en Polen en dacht ze in de klas na over goed en kwaad. Toch, zo stelde Krug als volwassene vast, kwam niemand op het idee om hen naar de verhalen van hun grootouders en ouders te vragen. “Daarover werden geen verhalen verteld, daarover werd gezwegen.” Ze verbaasde zich erover dat het – weliswaar niet zonder moeite – gesprek met (intussen uit Duitsland geëmigreerde) overlevenden van de concentratiekampen vanuit het onderwijs werd mogelijk gemaakt. Maar de eerste, nabije getuigen – familie – werden niet bevraagd. En dat begon steeds meer te wringen bij Krug.
Krug verzeilde in New York, trouwde met een joodse man en besloot de oorlogsgeschiedenis van haar eigen familie tegen het licht te houden. Stap voor stap – door gesprekken en onderzoek in de archieven – legt ze de puzzel van een wat ongemakkelijk relaas. Zo begint ze met het verhaal van haar oom Franz-Karl, de broer van haar vader. Die sneuvelde als 18-jarige in 1944 in Italië. Van hem lezen we opstellen, versierd met hakenkruizen, waarin hij als jonge leerling het door de nazi’s gepropageerde verhaal opschrijft dat joden als giftige paddenstoelen zijn. Hun uiteindelijke doel? Het Duitse volk slinks vergiftigen. In 1946 werd haar vader geboren, en die kreeg dezelfde naam als zijn gesneuvelde broer.
Meeloper
Bovendien bleek grootvader langs moeders kant lid te zijn geweest van de NSDAP; ook al beweerde hij bij leven altijd “tegen de nazi’s en Hitler – die schreeuwde zo hard – te zijn geweest.” Krug ontmantelde in het boek de sociaal wenselijke constructie die de familie had geconstrueerd, door de combinatie van vergeten, zwijgen en liegen. Na de oorlog werd grootvader door de rechtbank bestempeld als ‘meeloper’ – een van de vijf categorieën die de Amerikanen hadden ingevoerd om eventuele verdachten mee te kunnen beoordelen; naast ‘zware overtreder', ‘lichte overtreder’, ‘overtreder’ en ‘van alle blaam gezuiverd’. De officiële juridische documenten nam Krug in het boek op.
Krug probeerde ook het dagelijks leven in Duitsland te vatten voor, tijdens en na de oorlog. Dat deed ze door op rommelmarkten en op het internet bijeengesprokkelde foto’s, illustraties en documenten met elkaar te confronteren en in het verhaal te weven. Het resultaat is een indrukwekkend opgebouwd, nauwkeurig en trefzeker gecomponeerd verhaal. Van Krugs storytelling valt veel te leren. Heimat is inmiddels in elf talen is vertaald.
Nora Krug. Heimat. Terug naar het land van herkomst, Balans, 2018, 284 pagina’s.
P.S. U vindt ook elders op faro.be strips die relevant zijn voor de cultureel-erfgoedsector. Musea als het Rijksmuseum, het Louvre, het Anne Frankhuis enz. zetten strips in om hun collectie, werking en geschiedenis te belichten.
