Van statisch naar dynamisch erfgoed?

Is erfgoed eeuwig en onveranderlijk? Of verandert het continu? Zoals zo vaak ligt de waarheid ergens in het midden. In dit blogbericht vertel ik over stagnatie en verandering, en geef ik leestips voor wie zich graag verder verdiept.

Maar eerst schets ik even de grote lijnen in dit filmpje:

Erfgoed is een stolp

Erfgoed lijkt vaak statisch. Het gaat immers om voorwerpen, boeken en tradities die met zorg geconserveerd worden. We halen ze uit hun dagelijkse context en zetten de tijd stil. Onder de stolp van de erfgoedwerking willen we ze bevriezen. Opdat toekomstige generaties nog van het erfgoed zouden genieten, gaan we de strijd aan met tijd en verval.

Taart onder een stolp. Foto: Jessica Knowlden via Unsplash

Onder de stolp bepalen eminente specialisten objectief wat het erfgoed is. Erfgoed is daar neutraal, wetenschappelijk en een beetje afstandelijk. We spannen ons in voor wat 'voor altijd en eeuwig' bewaard moet blijven. Erfgoed krijgt zo wel een heel heroïsche status, het is in steen gebeiteld en onbeweeglijk voor de eeuwigheid.

Lees in deze Almanac bij het lemma 'musealisering/vererfgoeding' meer over de impact van de stolp.

Erfgoed is een werkwoord

Volgens de Nederlandse historicus Willem Frijhoff is dat statisch erfgoed gezichtsbedrog. Want iets wordt maar erfgoed omdat mensen er erfgoed van maken. Mensen besluiten om iets erfgoed te noemen, om het te selecteren en door te geven. Deze keuze heeft op haar beurt weer allerlei handelingen tot gevolg: we gaan dat erfgoed in kaart brengen, behouden, onderzoeken en delen met anderen (zie ook: de vijf functies en de erfgoedberoepen).

Deeg kneden. Foto: Nadya Spetnitskaya via Unsplash

Niets is dus zomaar erfgoed uit zichzelf. De erfgoedstatus van een object, een gebruik of een ritueel is het gevolg van een proces, van een reeks beslissingen en handelingen. In die zin verandert het erfgoed continu, en daarom lanceerde Frijhoff het concept 'dynamisch erfgoed', dat hij definieert als: "Iets wat we in het heden met elkaar delen en gezamenlijk de moeite waard vinden om aan de toekomst door te geven". Allemaal actieve werkwoorden dus die het erfgoed bepalen.

Bestaat er dan zoiets als een eeuwige erfgoedwaarde? Daar heeft Frijhoff wel wat vragen bij. Wie zijn wij om nu voor altijd te beslissen wat het erfgoed van de toekomst zal zijn? Neutraliteit en objectiviteit zijn illusies omdat we altijd vanuit onze eigen tijd naar het erfgoed kijken. Dynamisch erfgoed laat zich niet voor eeuwig vastzetten, maar blijft in beweging.

Lees hier het hele betoog van Frijhoff (ook interessant voor wie meer wil weten over het verschil tussen de historicus en de erfgoedwerker).

Erfgoed is betekenis

Erfgoed is dus een werkwoord, een proces. Misschien wel de belangrijkste handeling daarbinnen is de betekenisgeving: het bepalen wat waardevol genoeg is om aan de toekomst door te geven. Heel lang waren het specialisten die deze keuzes maakten. De Australische onderzoeker Laurajane Smith noemt dat expertengedrag ook wel het Authorized Heritage Discourse (AHD). In die visie heeft de 'erfgoedpolitie' de touwtjes in handen en moet 'het publiek' volgen.

Post-its. Foto: Paul Hanaoka via Unsplash

Maar in werkelijkheid zijn het niet alleen erfgoedwerkers die betekenissen geven aan het erfgoed, integendeel: er zijn veel meer spelers aan zet. Smith ziet erfgoed dan ook zeer breed als een sociaal en cultureel gegeven. Betekenissen komen op meerdere niveaus tot stand:

Institutioneel niveau: de overheid kiest ervoor om op erfgoed in te zetten, legt accenten in een wetgeving en kiest welke organisaties erkenning en subsidies krijgen (en dat houdt natuurlijk ook een waardeoordeel in).
Niveau van gemeenschappen: professionals en anderen kennen betekenissen toe en beslissen om erfgoed al dan niet te steunen.
Individueel niveau: bezoekers hechten ook betekenissen aan het erfgoed (en dat is de kern van het onderzoek van Smith).

Volgens Smith is elk erfgoed dan eigenlijk eerder een "moment of een proces waarin waarde en betekenis wordt gecreëerd". Daarom stelt ze dat al het erfgoed in wezen immaterieel is: uiteindelijk draait het allemaal rond een niet-tastbare betekenis.

De visie van Laurajane Smith kunt u verder verkennen door dit kleine boekje te lezen. In een andere verschuiving leest u meer over waardering als erfgoedproces.

Erfgoed is een emotienetwerk

We zeiden het al: niets is zomaar erfgoed. Erfgoed is het directe gevolg van processen van betekenisgeving. Van Smith leerden we dat heel wat verschillende groepen betekenissen toekennen. U snapt het dus meteen: erfgoed is geen consensus.

Erfgoed is evenmin neutraal. Eenzelfde erfgoed kan namelijk heel wat verschillende emoties opwekken. Sommigen zijn er misschien gepassioneerd over, anderen liggen er niet wakker van. Er kunnen voorstanders zijn, en ook rabiate tegenstanders. Erfgoed valt dus niet samen met één betekenis, maar moeten we eerder zien als een netwerk van betekenissen en emoties.

Hester Dibbits ontwikkelde een methodiek om die verschillende betekenissen bespreekbaar te maken. Want door met elkaar in gesprek te gaan en goed naar elkaar te luisteren kunnen betekenissen verschuiven, verdiepen of rijker worden, zonder dat u op één betekenis hoeft uit te komen.

Leer meer over de methodiek van de emotienetwerken door dit webinar te bekijken of dit artikel te lezen.

Kortom: een verschuiving?

Is erfgoed nu statisch of dynamisch? Misschien is dat niet eens de juiste vraag. Het komt er vooral op aan om te zoeken naar een balans tussen 'bevriezen' en 'weer vloeibaar maken'. In die zin is erfgoed dus zeker geen dode materie, maar zo springlevend als wat!

Deze blog maakt deel uit van het e-dossier 'Verkenner | Groeien in uw nieuwe erfgoedjob', dat u hier in zijn geheel kan raadplegen.

Foto cover: Dev via Unsplash // Foto taart: Jessica Knowlden via Unsplash // Foto deeg: Nadya Spetnitskaya via Unsplash // Foto post-its: Paul Hanaoka via Unsplash

Jacqueline van Leeuwen

27 maart 2019