Van historisch vuil tot boeken-EHBO
Moeten boeken steeds te lezen kunnen zijn? M.a.w. moet een restauratie steeds zo ver gaan dat u de (middeleeuwse) codex kan openslaan en alle bladzijden kan consulteren? Mag ook al het vuil verwijderd worden, of is er misschien slijtage die ons iets kan vertellen over het gebruik en de context van het boek? Een reiniging kan niet ongedaan worden gemaakt, maar wanneer opteert men nog voor omkeerbare, herbehandelbare of zelfs verwijderbare conservatorische ingrepen? En kan het een duurzaam idee zijn om het budget van de restauratie van één topstuk te spenderen aan de conservering van meerdere (maar laag gewaardeerde) boeken?
Deze en andere dilemma’s waren het onderwerp van het tweede internationale CORES-symposium, dat plaatsvond op 25 mei 2018 in het Rijksarchief te Brugge. Het gekozen thema kon alweer op heel veel bijval rekenen. In totaal namen 74 restauratoren, collectiebeheerders en onderzoekers deel, waarvan een twintigtal uit het buitenland (Nederland, Engeland, Frankrijk en Spanje).
Verval vs authenticiteit
Kathryn Rudy (professor, University of St Andrews, Fife) beet de spits af. Als kunsthistorica doet ze onderzoek naar “the secret lives of manuscripts”. Zij pleit ervoor om slijtage en vuil in middeleeuwse handschriften in stand te houden: het zijn onrechtstreekse maatstaven en indicatoren voor (intensief) gebruik, zoals handoplegging, kussen, met wijwater besprenkelen of afgebrokkelde hoeken. Wanneer we dit vuil zouden verwijderen, zijn we onherroepelijk ook alle context van gebruik en toepassing kwijt. Conservatie/restauratie van een handschrift heeft onmiddellijke weerslag op ons begrip van het gebruik en de toepassingen van deze handschriften.
Reversibel vs irreversibel
Rita Udina (zelfstandig restaurateur boek en papier, Barcelona) sprak vervolgens vanuit haar restauratiepraktijk over de deontologie van de reversibiliteit van materialen en handelingen.
Een correcte conservatie brengt een object opnieuw in stabiele toestand, zodat het zijn functie weer kan uitvoeren (in geval van boeken is dat: kunnen open doen om te lezen). De - figuurlijke - leesbaarheid van een object moet door een restauratie toenemen. Ingrepen kunnen omkeerbaar, heruitgevoerd of verwijderd worden, maar totale reversibiliteit is een illusie. Een reiniging bijvoorbeeld kan je niet ongedaan maken.
Naast het wetenschappelijke debat (wat is mogelijk?) is er zeker ook het ethische aspect: wat is verantwoord, wat is wenselijk? Kennis van de historische context is essentieel om het object te kunnen interpreteren. Maar dit hoeft ons niet te verlammen: onze kennis, kunde en ervaringen leggen we mee in de weegschaal van het beslissingsproces. Zolang we ze maar goed documenteren voor onszelf, voor onze collega’s maar zeker ook voor de volgende generaties.
Conserveren vs raadplegen
Mito Matsumaru (boekconservator, University of Cambridge) kent bij restauratie van boekbanden een belangrijke plaats toe aan het toekomstig gebruik. De vraag rijst of een boek een puur functioneel of ook een kunstobject is. En in hoeverre deze functie (lezen, consulteren) steeds dient mogelijk te zijn. Een conservatie/restauratie is steeds een evenwichtsoefening tussen meerdere beperkingen vanuit het object en een minimum aan ingrepen. Tussen de wijsheid van wat zou kunnen uitgevoerd worden en de kennis van hoe dit moet gedaan worden, ligt het vertrouwen in onszelf dat we enkel doen wat goed is voor het object zelf. Welke behandelingen uiteindelijk werden uitgevoerd en waarom, dient ruim en transparant meegedeeld te worden. En dat is bij ieder object weer anders.
Waardering vs conservering
Aan een tempo van zo’n 46 boeken per dag, wordt er oppervlakkig gereinigd, een conditierapport opgesteld en schadebeelden in kaart gebracht, lederen omslagen ingesmeerd en eenvoudige verstevigende en/of stabiliserende conservatiebehandelingen uitgevoerd. Zo detecteert men veel sneller en van veel meer boeken waar een diepgaandere restauratie zich opdringt. 25% van de behandelde boeken bleek verdere opvolging nodig te hebben.
Participatie, ook in restauratiebehandelingen
Tijdens het daaropvolgende debat bleek zowel het panel als het publiek zich te kunnen vinden in het beperkt ontsluiten en toegankelijk maken van conditierapporten en behandelingstrajecten van restauraties. Aangezien het soms een vereenzamend beroep kan zijn, zeker voor pas afgestudeerden en zelfstandige restaurateurs, is er misschien wel grond voor een (digitaal) forum waarop verschillende dilemma’s en beslissingsprocessen kunnen gedeeld, afgetoetst, bespreekbaar gemaakt worden? Participatie dus, ook in restauratiebehandelingen.
Wie nog meer wil weten over participatie en duurzaamheid, is bij FARO aan het juiste adres. Participatie is namelijk het thema van het Groot Onderhoud. Afspraak in het Vlaams Parlement in Brussel op vrijdag 9 november 2018.
Maar eerder nog zal in het septembernummer van faro | tijdschrift over cultureel erfgoed een artikel verschijnen van Julie Lambrechts, over de verschillende invalshoeken bij conservatie van erfgoed.
Hou dus goed onze website in de gaten!
Foto's
- Bij het afleggen van de eed werd de hand gelegd op de afbeelding, wat duidelijk sporen heeft nagelaten in dit Roodt Privilegieboeck van ’s Hertogenbosch. Foto: Kathryn Rudy
- Slide uit de presentatie van Rita Udina. Foto: FARO
- Slide uit de presentatie van Mito Matsumaru
- Slide uit de presentatie van Tom Deneire
