Foto's hebben een enorme bewijskracht, 'de camera liegt immers niet'. Tegelijk zijn ze zo meerduidig dat ze de leugen mogelijk maken. Nooit kijken we echt helemaal onbevangen naar beelden. Altijd kijken en interpreteren ons geheugen, onze ervaring en desnoods onze vooroordelen mee. De vraag die we daarbij kunnen stellen: hoe komen helden in beeld?

 'Kijken zonder zien', het nieuwste boek van Gie van den Berghe, behandelt naast bewuste beeldmanipulatie ook een volkomen onderbelichte praktijk, met name de niet-bewuste bewerkingen die historische foto's ondergaan bij het vertonen én bekijken. De auteur belicht gedetailleerd vijftien gekende en ongekende historische foto's en toetst ze aan vormvarianten en andere foto's. Hun wordings- en receptiegeschiedenis, het gebruik dat ervan wordt gemaakt en hun daarmee wisselende betekenis worden zorgvuldig doorgelicht.

Alles ligt 'in the eye of the beholder' als het om historische foto's gaat. Niet alleen omdat ze een blik werpen op het verleden, maar ook omdat ze soms al voor hun eigen tijd een specifieke functie en betekenis meekregen. Fotografen en verspreiders van foto's wilden er iets mee bereiken. Zo werden bijvoorbeeld figuren uit foto's weggehaald die om de een of andere reden in ongenade vielen of politiek niet meer wenselijk waren, zoals het beroemde voorbeeld van de foto  waarop Trotski en Lenin staan. Op een latere versie is Trotski verwijderd.

Heroïsch vlaggengewapper

Het 'organiseren' van beelden hoeft niet altijd kwaadwillig te gebeuren; soms gaat het alleen om esthetisering of dramatisering. Een duidelijk geval daarvan is de foto van Evgueni Khaldei van de vlag die Sovjetsoldaten in 1945 in het pas veroverde Berlijn bovenop de Rijksdag plantten. Een 'echt gebeurd' actiebeeld was dat allerminst, zo bleek achteraf. Het resultaat is een krachtig beeld van de nederlaag van het fascisme, zoals de Sovjets die graag wilden voorstellen. Opmerkelijk is dat de soldaat met de vlag aan elke pols een uurwerk draagt. Toen was dat detail nog geen zwakte van de foto, maar later wel, omdat het van de heldhaftige soldaat een ordinaire plunderaar maakt: uurwerken waren immers gebruikelijke oorlogsbuit.

Een treffende parallel met dit beeld is de al even iconische foto van Amerikaanse mariniers die hun vlag plantten op het pas op de Japanners veroverde eiland Iwo Jima. De foto was een toevalstreffer: even verderop stond al een vlag, de vijand was nog lang niet verjaagd, het waren anderen die de berg hadden veroverd waarop de vlag kwam te staan, et cetera. Maar de propaganda zag meteen de kracht in van een beeld waarop enkele mannen, met onder hen zelfs een Indiaan, verenigd door hetzelfde doel een groots patriottisch gebaar stellen. Het werd het beeld waarmee de regering de oorlogsleningen aan de man bracht en al na enkele maanden stond het op een postzegel. Het bleef een stevig, want tot de verbeelding sprekend beeld. Kort na de terreuraanvallen van 9/11 waren in New York souvenirs te koop met dat tafereel erop, maar deze keer waren het brandweerlui die de vlaggenmast omhoog duwden, want toen waren zij de helden van het moment.

Leestip:

 VAN DEN BERGHE (Gie), Kijken zonder zien. Omgaan met historische foto's, Uitgeverij Pelckmans, 2011, 208p.

Bekijk hieronder de trailer van 'Flag of our fathers', een speelfilm van Clint Eastwood uit 2006, over de helden van Iwo Jima. Je kan dit filmpje ook bekijken via de toegankelijker player. De foto bovenaan is de bewuste foto die de wereld rondging. Eveneens interessant is het verhaal van Evgueni Khaldei. Dit filmfragment kan je eveneens raadplegen via de toegankelijke player.