Tijdens de Tweede Wereldoorlog rekruteerde de bezetter via de Abwehr – de Duitse inlichtingendienst –  honderden landgenoten als ‘agent’. Hun taken? Sabotage-acties uitvoeren en alles wat van strategisch belang kon zijn, signaleren. 'Helden' in de schemerzone. Dit stukje tot nog toe onbekende geschiedenis staat uitvoerig beschreven in ‘Spionnen aan de achterdeur‘, het jongste boek van historicus Etienne Verhoeyen.

Verhoeyen ontrafelt in zijn boek nauwgezet de activiteiten van de agenten en informanten van de Abwehr die in ons land werden ingeschakeld. Geval per geval heeft hij uitgezocht hoe ze in contact kwamen met de spionage- en sabotagedienst van de Wehrmacht, wanneer en door wie ze werden gerekruteerd, welke opleiding ze kregen (zoals in het gebruik van geheimschrift, radiozenders of explosieven), welke schuilnamen en codenummers ze kregen, in welke hotels en cafés ze hun opdrachtgevers ontmoetten, hoe ze met elkaar communiceerden, wat ze precies deden en hoeveel ze ervoor werden betaald. Dat levert een duizelingwekkende stoet op van vele honderden agenten, Belgen en buitenlanders, vaak avonturiers of kerels van twaalf stielen en dertien ongelukken.

Motivaties

Sommigen waren ideologisch gemotiveerd, want nogal wat kandidaten kwamen uit het Vlaams Nationaal Verbond (VNV) of andere collaboratiebewegingen, maar meestal besloten ze toch voor de Duitsers te werken omwille het geld en de bijkomende voordelen.

“In veel gevallen zal het geldgewin een rol hebben gespeeld”, stelt Verhoeyen. “Waarbij dient aangestipt dat de reële benarde economische situatie van een aantal onder hen in de jaren dertig van doorslaggevende aard kan geweest zijn. Verscheidene van de hier beschreven agenten waren werkzoekend op het moment van hun rekrutering. Wij zagen dat de Abwehr daar handig op inspeelde, bijvoorbeeld door via advertenties een ‘bijverdienste’ of een lening aan te bieden. Die advertenties mikten vaak expliciet op (ex-)beroepsmilitairen of ambtenaren. De belangstelling van de Abwehr voor speelzalen is eveneens te verklaren doordat mensen in geldnood geacht werden sneller voorstellen van een inlichtingendienst te aanvaarden.” Daarnaast had de Abwehr ook opvallend veel belangstelling voor horecapersoneel.

Handelsreizigers in scheermesjes

Dankzij de gedetailleerde beschrijving van de rekrutering, de motivatie en de werkwijze van de agenten op het terrein kunnen uit het boek wellicht ook vandaag nog steeds strategische, tactische en operationele lessen worden getrokken door de hedendaagse inlichtingendiensten. De Abwehr ging destijds zeer professioneel tewerk en opereerde op internationale schaal, en voor de Belgische veiligheidsdiensten was het quasi onmogelijk om efficiënt weerwerk te bieden. Enkel de Britse en Franse geheime diensten konden af en toe de Duitse netwerken penetreren en ontmaskeren.

Merkwaardig is dat nogal wat Duitse agenten zich voordeden als 'handelsreiziger in scheermesjes' of als postzegelverzamelaars. Een veel gebruikte techniek was ook het opzetten van bedrijven, die vaak echte commerciële activiteiten ontplooiden en tegelijk dienden als camouflage voor spionagewerk. Vooral in de Antwerpse haven, een draaischijf voor allerlei internationale contacten, was de Duitse spionagedienst zeer actief.

Ga op zoek naar de (contra-)spionnen die in jouw gemeente, stad of regio actief waren. Welk werk deden ze? Hoe deden ze het? Hoe is het hen na de oorlog vergaan?

Leestip:
VERHOEYEN (Etienne), Spionnen aan de achterdeur. De Duitse Abwehr in België 1936-1945,Maklu-Uitgevers, Governance of Security Research Report Series, Volume IV, 622 blz., 49,90 euro.

Meer info over de publicatie vind je op de website van de uitgever. Dit artikel verscheen eerst in een uitgebreidere versie op Apache.be. Het is hier, met toestemming van de redactie, in een korte versie overgenomen, met dank! Je kan het volledige artikel hieronder ook ophalen als pdf.

Afbeeldingen:
(bovenaan) Cover van het boek.
(onderaan) Propoganda-affiche, 'de vijand luistert mee'