Een leugentje om bestwil, wie heeft zich daar nog nooit aan bezondigd? Het verkleinwoord geeft al enigszins het vergoeilijkende karakter ervan aan. Een leugen is “een bewering die met opzet in strijd is met de waarheid, aldus Wikipedia. Er zijn echter gradaties in de mate van opzet en in de mate waarin de bewering afwijkt van de waarheid.  Die gradaties zijn niet enkel van belang voor de inschatting van de mate van verdraaiing van de waarheid, ook is er een impact voor o.a. de jurisprudentie.

Zo spreken we bij afwezigheid van opzet van ‘fantasie’ of een ‘vergissing’. Als er maar een kleine  afwijking van de waarheid is, spreken we van een ‘halve waarheid’, overdrijving, of juist  ‘bagatellisering’ – van bagatel, kleinigheid. Het is evenwel niet altijd makkelijk om de grens te trekken tussen datgene wat voor waar kan doorgaan en wat niet waar is. Er zijn dus schemerzones. Soms is het makkelijk aan te tonen of iets waar is of niet. Soms is dat moeilijk. Wanneer iemand beweert dat hij een directe afstammeling is van tsaar Nicolaas II, is de onwaarheid goed aan te tonen met DNA-onderzoek . Wanneer iemand echter beweert Russisch bloed in de aderen te hebben, zou dit best waar kunnen zijn. Wie weet duikt er wel een Russisch familielid op in zijn stamboom. Een graadje moeilijker. Wie het eerst de taal der vuisten heeft gesproken in een huiselijk conflict is meestal niet aan te tonen – als er geen getuigen bij waren.

Zoals gezegd is er bij een leugen altijd opzet in het spel. Om het helemaal complex te maken: er zijn verschillende varianten van het begrip ‘opzet’. Boze opzet is als iemand liegt om daar kwaad mee te berokkenen, als de leugenaar iemand anders wil benadelen. Als iemand beweert professor te zijn terwijl dit niet zo is, en hij dit doet bijvoorbeeld om te imponeren, is dit vanzelfsprekend een leugen.  Maar doet hij er iemand anders iets mee aan? Als iemand beweert dat iemand een misdaad heeft gedaan, waarvan hij weet dat dat niet waar is, dan is er sprake van leugen met boze opzet. De persoon die deze uitspraak doet, wil daarmee expliciet schade berokkenen aan het imago van de andere…

Als iemand van de geheime dienst echter beweert dat Osama bin Laden  - op grond van zijn gegevens –  in Brussel is, en dit is niet zo, dan is dit waarschijnlijk een vergissing… en geen leugen. Dikwijls valt echter die beoordeling moeilijk te maken omdat meestal niet inzichtelijk is welke gegevens degene die de uitspraak doet tot  zijn beschikking heeft. Gezien  de aard van de zaak zijn dat er namelijk vaak meer dan hij in de openbaarheid zal gooien.Als iemand wel over gegevens beschikt, maar zijn uitspraken daar niet aan relateert is er ook sprake van een zekere mate van opzet. Hij had beter moeten (of kunnen) weten. Hier kan het begrip ‘leugen’ op worden toegepast, vooral als er geen poging wordt gedaan de werkelijkheid onder ogen te zien of een eventuele vergissing recht te zetten.

Liegen kan tot strafbare feiten leiden, onder andere als het valt onder het begrip valsheid in geschrifte, smaad, of meineed. Liegen kan ook het gevolg zijn van een geestelijke aandoening. Bij de geestesziekte ‘pseudologia fantastica' worden herinneringsvervalsingen zo sterk, dat ze voor de lijder als waarheid geaccepteerd worden. Als hij deze onware ‘herinneringen’ vervolgens uitspreekt, liegt hij niet in de strikte zin van het woord. Hetzelfde geldt voor hen die lijden aan waanvoorstellingen. Wat ze beweren is volgens hen immers waar en echt. Slechts door een specifieke manier van vragen toe te passen (wat men weleens ‘trechteren’ noemt) kan het geloof in een eigen leugen worden doorbroken.

Men zal dit moeten onderscheiden van pathologisch liegen. Een pathologische leugenaar weet, in tegenstelling tot de pseudologische leugenaar, heel goed dat zijn beweringen niet waar zijn, maar kan alleen de impuls om te liegen niet bedwingen. Bij de narcistische persoonlijkheidsstoornis vertelt de leugenaar over zijn behoeftes of grootste plannen die tot succes kunnen leiden, terwijl zijn plannen echter vaak helemaal niet haalbaar zijn. Een voorbeeld hiervan is een drugsverslaafde die gedetineerd is, en tegen zijn naasten volhoudt af te kicken, maar in werkelijkheid hiervan niets meent, maar gewoon verder gaat met zijn verslaving zodra hij of zij vrijkomt. Pathologisch liegen is de onbedwingbare drang om te liegen. Natuurlijk vertelt iedereen wel eens een leugen, bij kinderen is er ook vaak sprake van ‘fantasie’, maar pas als het liegen tot ernstige problemen leidt in de omgang tussen de leugenaar en zijn omgeving spreken we van pathologisch of ziekelijk gedrag.

Herkenbaar voor jouw gemeente, stad of regio? Toon op Erfgoeddag de verschillende gradaties van de leugen en de waarheid... En hoe je de leugen hebt opgespoord of kunt opsporen.

Leestips:ALGRA (Hilda), KOMPELS (Tamar), SNOEK (Celeste), Een wereld gaat open : waarheid en leugen; gewoon en anders, Amersfoort, Kwintessens, 2007, 127p.

BREMS (Elke), Alles is leugen: de vroege romans van Gerard Walschap, Antwerpen, Manteau, 1999, 308p.

HAMELINK (Cees),  Regeert de leugen? Mediaplichtigheid aan leugen en bedrog. , Amsterdam, Boom, 2004, 159p.

Lees het artikel ‘Liegen loont voor A. Houtsmuller’, over een ophefmakende gerechtszaak, op de website van Skepp – de Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudo-wetenschap en het Paranormale.

Afbeelding: Pinocchio, het jongetje wiens neus groeit bij elke leugen.