Volkssporten, de kleurrijke wortels van moderne sporten

Kloot om te klootschieten © Sportimonium

Dook je ooit al eens in een archief? Met zo'n sprong waarvan je niet weet waar hij je brengt, maar waarvan je hoopt dat hij je op het spoor zet van een leuke vondst? Conservator Petra Vandermeiren deed het je voor. In het Sportimonium-archief viste ze een foto op van een man die met geheven arm een geweldige sprong maakt. Alle kracht gebundeld in die ene arm.

De toeschouwers kijken niet naar de man, maar naar een punt verder weg. Valt de sprong hen tegen? Of gaat het hier gewoon om een minder bekende sport? Dat laatste, zo blijkt. De man beoefent klootschieten, waarbij deelnemers een met lood verzwaarde bal (een kloot) zo ver mogelijk wegwerpen. Eigenlijk is het eerder een Nederlandse sport. Maar ook in Vlaanderen worden heel wat bijzondere volkssporten beoefend. Klaar voor een rondje krulbollen, handboogschieten of struifvogel?

Deze tekst werd geschreven door Petra Vandermeiren, conservator van het Sportimonium.

Volkssporten ≠ volksspelen

Verwar een volkssport trouwens niet met een volksspel. Volkssporten worden namelijk actief en in clubverband beoefend, met algemeen aanvaarde regels. Spelers treffen elkaar op regelmatige oefenmomenten en wedstrijden (R. Renson en H. Smulders, 1978). Volksspelen, zoals zaklopen of mastklimmen, worden daarentegen bij gelegenheid beoefend.

Volkssporten zijn bovendien lokaal en traditioneel. Het zijn actieve wedstrijdspelen met een recreatief karakter die beroep doen op een of meerdere vaardigheden, op strategie, op kans of een combinatie van deze drie. Nog een voorwaarde is dat ze al voor 1900 in Vlaanderen beoefend werden.

In dat rijtje past bv. ook het handboogschieten op de staande of liggende wip, een sport die in heel Vlaanderen beoefend wordt. Daarnaast zijn er de balspelen zoals kaatsen en bolspelen (o.a. krulbol) en verschillende doelspelen zoals struifvogel.

Sommige sporten worden meer gespeeld in bepaalde provincies. Zo wordt er in West-Vlaanderen getrabold en gegaaibold, terwijl er in Oost-Vlaanderen vooral wordt gekrulbold en gekaatst. Antwerpenaars kegelen, Brabanders spelen het struifspel en het struifvogelspel en Limburgers beugelen of doen aan klep- en buksschieten.

Traditionele sporten worden overal ter wereld gespeeld. Het gaat dan vaak om vergelijkbare spelvormen, waarbij elke streek eigen klemtonen legt. En dat komt de rijkdom aan sport en spel alleen maar ten goede.

Om deze schat aan informatie en spelplezier te bewaren, documenteert het Sportimonium de volkssporten in de breedste zin van het woord. De collectie volkssporten omvat objecten, foto’s, films, interviews, onderzoeken ... Voor het onderzoek, de bewaring en de ontsluiting van dit waardevolle erfgoed kreeg het Sportimonium in 2011 een Unesco-erkenning als ‘Good Practice’.

Verdwenen uit het straatbeeld, verbannen uit het café

Naast een sport- en erfgoedwaarde hebben volkssporten ook een belangrijke rol te vervullen in de recreatieve en sociaal-culturele vrijetijdsbesteding. Open speelruimten verdwijnen zienderogen uit het straatbeeld. Koning auto neemt nog altijd bijzonder veel openbare ruimte in en tovert die om tot een saaie parking. Het gemeenteplein, ooit het bruisende hart van een gemeenschap met plaats voor sporten, spelen en samenkomen, is in de loop der jaren verveld tot een dorre woestijn. Straten en pleinen zijn enkel nog op aanvraag beschikbaar.

Tegelijkertijd verdwijnen ook heel wat volkssporten uit de herberg of het café. Het spontane potje bollen, bakschieten, vogelpikken of kegelen is weg.

En toch. Uit recent onderzoek blijkt dat meer dan één derde van de Vlaamse volwassenen zich eenzaam voelt in 2024. Er is dus werk aan de winkel, onder meer om het sociale weefsel te herstellen of te versterken en mensen opnieuw met elkaar te verbinden. Enter de volkssporten. Een mooi voorbeeld daarvan pikte ik op tijdens de verkiezing van de 'Beste Buurt van Vlaanderen' op Radio 2. De titel werd weggekaapt door de wijk Hemelsbreedte in Sinaai, waar de jonge generatie opvallend veel aandacht heeft voor het levend houden van volkssporten:

“Vroeger namen de buren deel aan de Volkssportspelen in Sinaai, een soort ‘Spel Zonder Grenzen’, zoals je het misschien nog vanop televisie kent”, vertelt jurylid Henk Rijckaert. “Dat was gestopt, omdat de inwoners vonden dat ze te oud waren. De jonge generatie nam het over.”

Ook inzetten op sociale projecten rond volkssporten kan het samenleven alleen maar versterken. Zo organiseert VLAS - Vlaamse Traditionale Sporten vzw regelmatig volkssportinitiaties voor volkse buurten.

Spot op ...

Volkssporten vragen behendigheid, inzicht en strategisch denken, maar eigenlijk kan iedereen deelnemen. Een belangrijk element is niet voor niets ‘geluk’. Iedereen heeft kans om te winnen.

Volkssporten zijn ook een verhaal van passie, vriendschap, kunde en vooral samen zijn. Wie volkssporters vragen stelt over hun sport, krijgt de meest prachtige verhalen. Ze nemen je mee op een denkbeeldige reis langs hun spel, het vernuft van de objecten, het vakmanschap en de spelregels en kruiden hun relaas met een snuifje lokale tradities. Voor je het weet, ben ook jij helemaal mee met de verschillende spelonderdelen en onder de indruk van zoveel vakmanschap. Objecten als houten bollen, kaatsballen of kegelbanen zijn met de hand gemaakt, perfect uitgebalanceerd en met oog voor precisie vervaardigd.

Spijtig genoeg verdwijnt dat vakmanschap en worden meer en meer objecten gemaakt uit synthetische stoffen, om maar één voorbeeld te noemen. Nog een reden om deze tradities te koesteren en vooral om opnieuw te spelen. Je kan starten met nieuwere spelen zoals Kubb en Little Bertha, maar test zeker ook de ‘oudere’ sporten eens uit. Wie wil er niet winnen bij het touwtrekken, krulbollen of kegelen?

Hoe ga jij aan de slag met volkssporten?

Organiseer een volkssportendag met verschillende wedstrijden. Laat mensen samenkomen en samen spelen. Volkssporten ontlenen? Sportimonium wijst je de weg.
Vraag een speelstraat aan en speel samen met je buren.
Ga in jouw streek op zoek naar volksspelen die nog in een of ander café worden gespeeld en stippel een wandeling uit. Inspiratie vind je bij De volkssportroute in Poperinge.
Ga een samenwerking aan met een lokale volkssportvereniging en schrijf samen geschiedenis.
Of belicht de technische kant van volkssporten en laat de schoonheid van het maken zien.

Heb je hulp of informatie nodig, geef dan gerust een seintje aan Sportimonium via Collectie@sportimonium.be, laat je inspireren door de verhalen op de Sportimonium-website of bezoek de Instagram- en Facebook-pagina's.

Nog meer referenties en inspiratie?

Van schuttersweide tot schutterstoren: bekijk de informatie in de Inventaris Onroerend Erfgoed.
Handboogschieten staande wip: raadpleeg de Inventaris Immaterieel Erfgoed voor tradities, gebruiken en vaardigheden rond het staande wipschieten.
Heemkundige kringen, bv. Geluwe in beelden: zoek op 'schutters' voor oude foto’s en informatie
Traditie van het koningsschieten: bekijk de beelden van de koningsschieting 2024. Lees meer over folklore in Leefdaal: VRT NWS | Absolute folklore tijdens koningsschieting.
Schutterstoren Ronse: de oude toren in Ronse waar nog steeds boogschieten aan boogschieten gedaan wordt. Meer info via KAG St-Sebastien RAG op Facebook.
Molenschieting: ontdek een filmpje over het KNBBW Molenkampioenschap boogschieten op de Huisekoutermolen via ikwashier.live.
Schilderkunst en gildekamers: Koninklijke hoofdgilde van Sint-Sebastiaan en omgeving, zie Inventaris Onroerend Erfgoed.

Erfgoeddag 2025 draait om het thema Game on! Of je nu oude volksspelen nieuw leven inblaast, een interactieve tentoonstelling over sportgeschiedenis organiseert, of samen met lokale jeugdverenigingen een doe-activiteit opzet: de mogelijkheden zijn eindeloos.

Om je op weg te helpen, bundelden we allerlei inspiratie. Van werkvormen en locaties tot mogelijke partners en inhoudelijke voorbeelden: je vindt het allemaal in ons inspiratieluik.

Seppe Van Pottelbergh

24 december 2024

Sport