Een uitgestoken hand

Dankzij verschillende teken- en schildertechnieken slaagden kunstenaars erin om voorwerpen zó overtuigend weer te geven dat toeschouwers zich even lieten (en laten) misleiden. Het lineair perspectief, of de techniek om diepte en ruimte op een plat vlak te suggereren door evenwijdige lijnen naar een of meer verdwijnpunten op de horizon te laten lopen, werd op punt gesteld. Ook besteedden kunstenaars meer aandacht aan lichtinval en uiterst realistische details. Denk bijvoorbeeld aan een brief die uit de lijst van een schilderij lijkt te steken, een gordijn dat ogenschijnlijk voor een tafereel hangt, of een uitgestoken hand die contact zoekt met de kijker. Telkens zit er een element van verrassing en humor in.

Voor een kort moment gebeurt er wat we kunnen omschrijven als de 'suspension of disbelief': de toeschouwer wéét dat hij naar een schilderij kijkt, en toch gaat hij mee in de illusoire verleiding.

Bij de neus nemen

De populariteit van trompe-l’oeil kan erop wijzen dat beeldende kunst niet alleen een serieuze functie had (zoals een religieus, politiek en/of representatief doel), maar ook diende als bron van vermaak. Het spel met de zintuigen bood toeschouwers plezier, vaak met een subtiele knipoog naar de menselijke neiging om zich gewillig bij de neus te laten nemen. In dat spanningsveld tussen ernst en grap schuilt de humor die trompe-l’oeil zo aantrekkelijk maakte – en vandaag nog altijd maakt.

Aan de slag met trompe-l’oeil op Erfgoeddag

• Maak zelf illusies: creëer een nieuwe ‘toegangsdeur’ in je gebouw, een diepe afgrond voor de deur of een andere illusie. Of beter nog: organiseer een workshop Bedrieg het oog en laat bezoekers zelf experimenteren met trompe-l’oeiltechnieken. Nodig de lokale Academie voor Schone Kunsten uit voor een interactieve les waarin bezoekers de kneepjes van het vak leren.
• Zet je collectie in de kijker: heb je zelf werken in je collectie met trompe-l’oeilelementen? Ideaal om die voor het voetlicht te halen! Organiseer een rondleiding waarin je objecten verbindt met de thema’s illusie en spel. Welke stukken nodigen uit tot kijken, twijfelen of glimlachen?
• Voorzie een fotomoment: stel een eigentijdse trompe-l’oeilopstelling samen waarin bezoekers zichzelf kunnen vereeuwigen als onderdeel van de grap.
• Organiseer een lezing of gesprek: nodig een kunsthistoricus, restaurator of een andere expert uit om te vertellen hoe trompe-l’oeiltechnieken tot stand kwamen en hoe ze in hun tijd werden onthaald.
• Denk eens out of the box: ga creatief aan de slag met – strictu sensu geen trompe l’oeil – het internetfenomeen I See Faces in Places. Op Instagram en andere platformen vind je talloze voorbeelden. Er bestaat zelfs een geleerd woord voor: pareidolie (of pareidolia), een vorm van illusie waarbij je in voorwerpen, plekken of gebouwen gezichten ziet. Fascinerend, en besmettelijk bovendien!

Lees- en luistertips

• Leestips vind je onder meer op de website Optische fenomenen.
• Irene Schampaert, I See Faces. Als je overal gezichten ziet. Lannoo, 2020.
• In de FARO-bibliotheek vind je ook heel wat boeken over het onderwerp.
• Naar aanleiding van een recente expo in het Musée Marmottan Monet verschenen de podcasts Le Trompe-l'oeil de 1520 à nos jours en L’œil trompé van France Culture. 

Foto's: Andrea Mantegna (1431-1506), Fresco's in de Camera degli Sposi, Palazzo Ducale Mantua. Publiek domein via Wikimedia Commons / Fresco, Pompeii, Insula Occidentalis VI, 17, 41. ArchaiOptix via Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0 / Cornelis Norbertus Gijsbrechts, Trompe-l'oeil: brievenbord met dansmeesterviool en pistool. Collectie MSK Gent, fotograaf Hugo Maertens. Publiek domein via artinflanders.be