Polarisatie is om te beginnen niet hetzelfde als conflict. Een conflict heeft namelijk een duidelijke afbakening in tijd en ruimte en er is een duidelijke eigenaar. Een voorbeeld: twee kinderen gaan op de speelplaats met elkaar op de vuist. Rond zo’n conflict kunnen vervolgens allerlei polarisaties ontstaan die zich als wij-zij-denken profileren (jongens versus meisjes, klas 4A versus klas 4B …). Veralgemenende uitspraken over de identiteit van anderen zijn de sterkste brandstof voor polarisatie.

In een gepolariseerde situatie nemen mensen verschillende posities in. Ze kunnen aanjagers zijn en extreme standpunten formuleren om anderen mee te krijgen. De medestanders sluiten zich dan aan. Het stille midden wil niet kiezen (en wordt door de andere groepen makkelijk als laf weggezet).

Vanuit onze rol als professionals zijn we geneigd om bruggen te bouwen tussen de polen: met iedereen in gesprek blijven, erkenning geven aan de twee kanten, onderzoek doen, modereren. Dat werkt wel in een conflictsituatie, maar niet als er sprake is van polarisatie. Want in het geval van sterk wij-zij-denken versterkt de moderatie vaak de spanning die er al is. Het is vaak productiever om vanuit het stille midden te werken en niet zichtbaar te handelen, maar eerder achter de schermen. Er zijn daarbij vier 'knoppen' waar we aan kunnen draaien:

1. Verander van doelgroep
   Vaak kennen we het stille midden niet zo goed, het is onzichtbaar. Ga kijken wie dat stille midden is, en ga het gesprek aan.
    
2. Verander van onderwerp
   Probeer een vraagstuk te bedenken dat leeft bij de mensen in het midden. Herformuleer het vraagstuk samen met hen: hoe gaan we hier samen mee om (in plaats van: hoe overtuigen we de aanjagers van hun ongelijk, want dat heeft weinig zin).
    
3. Verander van positie
   Op deze manier wordt dialoog gemakkelijker. Probeer als professional dus niet boven het debat te staan en niet de rol van bruggenbouwer te spelen. Echt in gesprek gaan, luisteren en niet meteen willen verzoenen is dus de insteek die u als facilitator neemt.
    
4. Verander van toon
   Ga onderzoekend en uitnodigend te werk, in plaats van mensen te willen overtuigen. Vertrouw op de onderzoekende gesprekken met het midden zonder de aanjagers erbij.

Meer horen? Via deze link beluistert u een podcast waarin Bart Brandsma zijn werk zelf toelicht.

Naar de praktijk van verzamelen en tonen

Het London Transport Museum bracht in 2019 een groep musea en archieven samen om na te denken over ethische vraagstukken bij hedendaags verzamelen. Het resultaat is een boeiende toolbox, die, naast algemene principes, veel concrete casussen presenteert. De auteurs van de toolbox formuleerden inspirerende vragen om aan de deelnemers van het Erfgoedlab voor te leggen. Hieronder een korte weergave van de gesprekken.

Kunnen we gepolariseerd materiaal verzamelen?

Als erfgoedorganisaties meerstemmig willen zijn, dan is het van belang om ook dissonante stemmen te verzamelen. In eerste instantie lijkt het verzamelen van gepolariseerd materiaal hetzelfde proces te volgen als het verzamelen van ‘normaal’ materiaal. Erfgoedwerkers passen immers dezelfde professionele standaarden toe. Tijdens het gesprek kwamen we tot de conclusie dat er toch extra stappen nodig zijn. Wellicht is het bij dit materiaal nog belangrijker om meerdere stemmen te horen en meer gesprekken aan te gaan.

Erfgoedorganisaties hebben een heel zichtbare rol in de maatschappij en dat brengt ook een grote verantwoordelijkheid mee. Gepolariseerd materiaal is vaak interessant omdat het een debat opent, maar tegelijkertijd blijft het belangrijk om dan ook de andere stemmen in dit debat te betrekken. En om de link met het collectieprofiel van de organisatie extra goed te omschrijven en nog zorgvuldiger dan anders met taal om te gaan bij de beschrijving van dit materiaal.

Volgens de deelnemers aan het Erfgoedlab is de cruciale vraag niet zozeer of ze dit materiaal zouden verwerven of niet, maar wel of er al dan niet over de verwerving wordt gecommuniceerd. Bij sterk gepolariseerd materiaal kiezen erfgoedorganisaties ervoor om dit niet aan de grote klok te hangen en bijvoorbeeld geen persbericht uit te sturen.

Kunnen we gepolariseerd materiaal tonen aan het publiek?

Niet alle erfgoedorganisaties voelen zich comfortabel bij het innemen van activistische standpunten. Maar de deelnemers zijn het er wel over eens: een neutraal museum bestaat niet. Een erfgoedorganisatie neemt altijd stelling in bij wat ze programmeert. Het is een illusie om te denken dat we boven het debat kunnen staan. Met de nodige context kan gepolariseerd materiaal getoond worden, zeker als daarbij zorgvuldig op taal wordt gelet en als ook andere visies en stemmen aan bod komen. Het kan ook aangewezen zijn om bij de ingang van de zaal te waarschuwen dat er mogelijk choquerend materiaal wordt getoond. Het kan nodig zijn om in de museumzaal extra medewerkers (of vrijwilligers) in te zetten die het gesprek met de bezoekers aangaan over hetgeen er wordt getoond.

Kan je tijdens een tentoonstelling ook debat stimuleren en de bezoekers om hun mening vragen? Een aantal deelnemers gaf voorbeelden van tentoonstellingen waarbij op het einde of juist halverwege om de mening van de bezoeker werd gevraagd. Ook experimenteerden ze al met dialoogtafels. Anderen waren hierin terughoudender omdat ze vreesden dat een dergelijke werkwijze juist meer polarisatie kan opwekken. En dat het ook hun verantwoordelijkheid naar de andere bezoekers vergroot: hoe kunnen we hen opvangen?

Hoe kunnen we de staf en de vrijwilligers ondersteunen?

Verschillende organisaties maken al risicoanalyses waarbij ze nagaan wat de politieke en publieke implicaties van een actie kunnen zijn. Op basis daarvan kunnen ze extra maatregelen nemen, zowel wat betreft de communicatie als de zorg voor en ondersteuning van hun personeel.

Het versterken van de competenties van de medewerkers is belangrijk, niet alleen van zij die rechtstreeks met een publiek in contact komen. Dat kan dan gaan over verbindende communicatie of andere gesprekstechnieken, maar ook over omgaan met weerstand of assertiviteit. Ook een ‘bystanders’-training werd genoemd. Dergelijke training kan worden aangevuld met intervisiegesprekken waarbij medewerkers elkaar onderling kunnen steunen.

Er was een bezorgdheid ten aanzien van freelancemedewerkers (zoals gidsen), die sterk afhankelijk zijn van hun opdrachtgevers. Krijgen zij voldoende ruimte om aan te geven als een bepaalde expo voor hen te pijnlijk is? En is er dan een plan B zodat deze mensen hun job niet verliezen? Kunnen zij tijdelijk andere taken uitvoeren?

Meer weten en lezen?

• Eerder organiseerde FARO samen met de Reinwardt Academie al een reeks webinars over meerstemmigheid en conflict. Het verslag van deze webinars vindt u hier.
• De bundel Het agonistische museum biedt ook veel achtergronden en inspiratie. U vindt het hier.
• Op de website van het wij-zij-netwerk vindt u heel wat inspiratie over het model van Brandsma en hoe u concreet kunt omgaan met polarisatie: neem daar zeker eens een kijkje.
• Op de Erfgoedwijzer vindt u een dossier over de vraag: Hoe maakt u uw organisatie meerstemmige? 

De foto's van deze inspirerende studiedag werden genomen door Medina Rešić.