De kracht van de buurt. Buurtgerichte erfgoedwerkingen in Antwerpen en de Kempen
Het buurtniveau wint aan belang, ook in de erfgoedsector. Verschillende erfgoedcellen duiken de volgende jaren de buurten in, op zoek naar het erfgoed van deze plaatsen. Twee erfgoedcellen, ErfgoedLab Antwerpen en Erfgoedcel Kempens Karakter, hebben onlangs hun buurtprojecten voorgesteld.
Stuivenberg: erfgoed in een superdiverse wijk
ErfgoedLab Antwerpen is sinds 2021 actief in de superdiverse Stuivenbergwijk. Aanleiding is de nakende verhuis van het Algemeen Ziekenhuis uit de wijk en de plannen om de vrijgekomen site te herontwikkelen. Voor ErfgoedLab is dit het ideale moment om samen met bewoners stil te staan bij wat deze wijk kenmerkt. Onder het motto Geheugen van Stuivenberg werkt zij, samen met de bewoners en diverse partners, aan een reeks deelprojecten.
Een van deze projecten maakt gebruik van herinneringskaarten met betekenisvolle plaatsen in de wijk. Projectmedewerker Vic Bervoets licht het opzet toe: “Met blanco kaarten van de wijk ga ik langs buurtbewoners of mensen die vaak in Stuivenberg komen. We brengen de wijk letterlijk in kaart. Op welke plekken komen ze graag? En op welke net niet? Welke plekken vinden ze bijzonder?”.
De geheugenkaarten vormen voor ErfgoedLab slechts het startpunt. Met de kaarten als leidraad wil deze erfgoedcel vervolgens 'kruispunten' identificeren: plaatsen waar veel mensen bewust of onbewust samenkomen. Op deze plaatsen gaat ze op zoek naar organisaties om er in de loop van volgende maanden samen een eigen erfgoedproject op touw te zetten. Uitgangspunt van deze projecten zijn de opgetekende verhalen en herinneringen en hoe die bewaard kunnen worden voor de toekomst. Met dat uitgangspunt werkt Geheugen van Stuivenberg ook op een dieper, meer conceptueel niveau. Achterliggend speelt dit project met de vraag hoe herinnering, geheugen en erfgoed zich tot elkaar verhouden.
Buurtverhalen in de Kempen
Zowel in binnen- als in buitenland situeren de meeste buurtgerichte erfgoedprojecten zich in een stedelijke of grootstedelijke context. Buurtgerichte erfgoedwerkingen buiten de steden zijn zeldzamer. Erfgoedcel Kempens Karakter brengt daar met Ons Buurtverhaal verandering in. Met dit project start de erfgoedcel een ontdekkingstocht in drie cultureel diverse wijken in Herenthout, Olen en Vorselaar. Ze gaat op zoek naar de verhalen, tradities, gebouwen, foto’s, landschappen, rituelen, voorwerpen … die de bewoners willen bewaren voor de volgende generaties.
Net zoals in Antwerpen staan de bewoners dus centraal: “We nodigen de buurtbewoners uit om hun verhaal te delen en samen met ons aan de slag te gaan. Door een uitgesproken participatieve aanpak willen we alle buurtbewoners uitnodigen om een actieve bijdrage te leveren”, aldus de erfgoedcel.
Elk traject start met een buurtscan om de buurt en haar bewoners zo goed mogelijk in kaart te brengen. Tegelijkertijd gaat de erfgoedcel op zoek naar enthousiaste sleutelfiguren, die als buurtambassadeurs mee aan de kar willen trekken.
Naast deze vertelbijeenkomsten, werkt de erfgoedcel met een ‘burenboekje’. In elke straat van de geselecteerde buurt wordt zo’n boekje doorgegeven van buur tot buur. De vragen in het boekje polsen onder meer naar lokale tradities, maar evengoed naar de herkomst van grootouders. Zo wil de erfgoedcel ook bewoners bereiken die liever op de achtergrond blijven.
Uit al het verzamelde materiaal worden de tradities gedistilleerd die de buurt kenmerken. Doorheen het traject zijn er twee eindproducten waaraan de erfgoedcel en de buurtbewoners werken: een buurtkrant voor en door de buurt en een portrettenreeks van de bewoners. Het orgelpunt is een buurtfeest waarop de eindproducten worden voorgesteld.
De buurt als laboratorium
Buurtgerichte erfgoedwerkingen zijn weliswaar hyperlokaal, maar hebben vaak een relevantie die de buurtgrenzen ver overschrijdt. Want in deze projecten komen een reeks tendensen samen die al langer leven in de cultureel-erfgoedsector. Denk aan participatie en cocreatie, eigentijds verzamelen, maar ook mapping. Een aantal van deze tendensen werden in 2021 beschreven in een artikel voor faro | tijdschrift over cultureel erfgoed.
Uit de projecten van zowel Erfgoedlab Antwerpen als Kempens Karakter blijkt alleszins het potentieel van de buurt voor een erfgoedwerking. Buurten zijn klein en behapbaar genoeg voor directe interactie en hechte samenwerkingen, maar tegelijk ook voldoende groot voor betekenisvolle interventies en interessante experimenten. Wordt vervolgd!
Meer weten:
Foto's: © Stad Antwerpen - Ans Brys
